Kovačnica bratstva i jedinstva: Ratni put Prve proleterske udarne brigade, 1941-1945

 

Ova lekcija je namenjena učenicima srednjoškolskog uzrasta. Namera je bila da istaknemo pozitivne primere nacionalne politike jugoslovenskog partizanskog pokreta u Drugom svetskom ratu, naročito zato što su ovi sadržaji već odavno proterani sa stranica etniciziranih udžbenika nastave istorije u regionu. Na taj način želimo da vratimo pravo građanstva na istorijsko pamćenje na pokret koji je doneo ideje rodne i nacionalne emancipacije, bratstva i jedinstva među etničkim zajednicama u Jugoslaviji. Istorijske činjenice o međuetničkoj toleranciji, saradnji i prožimanju boraca Prve proleterske udarne brigade svakako su fascinantne u kontekstu prethodne ili potonje istorije međuetničkih odnosa u regionu.

* * *

Jugoslovensko iskustvo Drugog svetskog rata bilo je izuzetno traumatično, naročito u kontekstu poremećenih međunacionalnih odnosa i etnički motivisanog nasilja koje se razbuktalo među njenim narodima pod okupacijom. Na početku svetskog rata i sve do proleća 1941. godine zemlja je čuvala neutralnost i uspela da izbegne učešće u svetskom ratu. To je, međutim, bilo nemoguće posle vojnog puča 27. marta i nesumnjivo antifašističkog duha masovnih demonstracija koje su tada održane u Beogradu. Hitler je, naime, posle ovih događaja odlučio da se razračuna sa Kraljevinom Jugoslavijom. Napad brojno i tehnički nadmoćnih Sila Osovine na zemlju započeo je 6. aprila 1941. Bez obzira što je Aprilski rat bio kratkotrajan, a jugoslovenska vojska kapitulirala već 17. aprila, Jugoslavija se na ovaj način formalno i faktički svrstala među zemlje koje su ratovale na strani Antifašističke koalicije saveznika.

Odmah po kapitulaciji njene vojske, teritorija Jugoslavija je bila rasparčana. Sloveniju su okupirale Nemačka i Italija. Na teritorijama Hrvatske (bez znatnog dela Dalmacije), Bosne i Hercegovine i Srema formirana je Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Mađarska je okupirala Bačku sa Novim Sadom, Baranju, Međumurje i Prekomurje, a Bugarska najveći deo Makedonije i deo jugoistočne Srbije. Italija je dobila Kosovo, deo Makedonije i istočni deo Crne Gore sa Ulcinjem i Rožajem, koji su pripojeni tzv. Velikoj Albaniji; ostatak Crne Gore pretvoren je u italijanski protektorat. Preostali deo centralne Srbije organizovan je u marionetsku kvislinšku državu pod kontrolom nemačke vojne uprave i vlade Milana Aćimovića, kasnije Milana Nedića. Banat je, zbog velikog broja Nemaca koji su u njemu živeli, dobio poseban status u okviru Nedićeve Srbije.

Neposredno po okupaciji Jugoslavije profilisala su se dva pokreta otpora – četnički (Jugoslovenska vojska u otadžbini, JVuO) i partizanski (Narodno-oslobodilački pokret, NOP), ali se ovaj prvi veoma brzo, do kraja 1941, kompromitovao saradnjom sa okupatorskim i kvislinškim vojnim formacijama širom bivše države. U uslovima okupacije i brutalnog, međunacionalnog i verski motivisanog građanskog rata, jedino je partizanski pokret imao nedvosmisleno jugoslovenski karakter. Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), koja se nalazila na njegovom čelu, se još pre izbijanja rata zalagala za nacionalnu emancipaciju nepriznatih (Makedonaca i Crnogoraca) i jednakost svih jugoslovenskih naroda. Tokom rata ona je bila na stanovištu da nova Jugoslavija bude uređena kao federacija ravnopravnih naroda tako da se partizanski pokret obraćao svim narodima Jugoslavije, pozivajući ih u zajedničku borbu. Za razliku od partizanskog, četnički pokret, u čijim redovima su se gotovo isključivo nalazili Srbi, samo je deklarativno bio jugoslovenski i vrlo brzo je, pored saradnje sa okupatorom, postao aktivan učesnik i saučesnik zločina koji su pratili etnički i verski građanski rat širom Jugoslavije. Ostali pokreti i formacije koji su delovali na teritoriji rasparčane zemlje bili su izrazito antijugoslovenski i zalagali su se za etnički homogene države.

Brutalnost međuetničkih sukoba je naročito bila izražena na tlu NDH, a pogotovo u Bosni i Hercegovini (BiH) gde je to bio rat u kojem su učestvovale vojske i paravojske četnika, domobrana, ustaša, muslimanske milicije, italijanske i nemačke jedinice. Najstrašniji su bili masovni zločini nad civilnim stanovništvom. Spiralu nasilja započeli su ustaški pogromi nad srpskim stanovništvom u Hrvatskoj i BiH. Odmah za ustašama i četnici su počeli da sprovode sopstvenu zločinačku politiku, vršeći pokolje nad muslimanskim stanovništvom u istočnoj Bosni i drugim delovima BiH. Oba pokreta su imala za cilj etnički čiste države sa pretenzijama na teritoriju Bosne i Hercegovine.

Etnički motivisano nasilje vladalo je na čitavoj teritoriji NDH. Partizanski pokret je bio jedini oružani pokret koji je nastojao da ovom nasilju učini kraj i da uspostavi platformu saradnje svih jugoslovenskih naroda. Vladimir Dedijer, koji je kao aktivni učesnik partizanskog pokreta boravio u Bosni ostavio je svedočanstvo o prilikama u toj jugoslovenskoj pokrajini u januaru 1942: „Ali sela — pusta. Pred nama muslimanke beže s decom u potok i vrište. Misle da smo četnici. Govorimo im da crvena zvezda donosi mir i sreću. Ista slika u srpskim selima — strah i očajanje. Srećemo devojčicu kojoj su ustaše ubile majku, sinoć u Kamenici ... Jedna majka vrišti. Iz zapaljene kuće je pobegla, a četvoro dece ostalo. Na drugom mestu otac jauče — iz kuće je 18 čeljadi stradalo.“

Početna ustanička faza partizanskog pokreta u leto i jesen 1941. godine bila je vezana za Srbiju i Crnu Goru. Nakon neprijateljske ofanzive u Crnoj Gori i pada tzv. Užičke Republike partizanska vojska je bila prinuđena da se povuče na teritoriju istočne Bosne. Prelazak u etnički pomešanu Bosnu bio je prva prilika da pokret oživotvori svoj jugoslovenski karakter. Tu su obrazovane i Prva i Druga proleterska brigada koje su obeležile istoriju partizanskog pokreta. Najpre je u decembru 1941. u bosanskoj varošici Rudo od srbijanskih i crnogorskih boraca formirana Prva proleterska udarna brigada. Ovu elitnu partizansku jedinicu činila su dva bataljona iz Crne Gore i četiri iz Srbije, ali je njen borbeni put kasnije obeležilo pristupanje novih boraca iz drugih delova Jugoslavije. Nekoliko meseci kasnije na bosanskoj teritoriji je u martu 1942. od srbijanskih partizana formirana i Druga proleterska udarna brigada.

Prva proleterska udarna brigada je nakon formiranja u decembru 1941. godine u svom sastavu imala 1.200 boraca, pretežno iz Srbije i Crne Gore, međutim, kako je rat odmicao i kako su borci bili ranjavani, ginuli ili prebacivani na druge položaje, jedinice su postepeno počeli da popunjavaju stanovnici onih krajeva u kojima se nalazila partizanska vojska. Dalmacija je čak u šest navrata popunjavala sastav brigade pa su do sredine 1944. Dalmatinci predstavljali gotovo polovinu svih boraca brigade. Nacionalno mešovit sastav bataljona Prve proleterske bio je svojevrsni kuriozitet, naročito kada se uzme u obzir činjenica da pretežni deo stanovnika Kraljevine Jugoslavije nikada nije napuštao granice svog okruga, te samim tim nikada nisu ni imali priliku da dođu u kontakt sa ljudima sa kojima su živeli u istoj državi. O tome koliko su jedni za druge predstavljali nepoznanicu svedoči i sećanje borca iz Dalmacije:

Još kao dječak osnovac učio sam da se naša domovina sastoji od Srba, Hrvata i Slovenaca i da još ima Crnogoraca, Makedonaca i drugih. U dječjoj mašti Crnogorce sam zamišljao kao ljude crne puti, visoke, gorostase, nešto posebno... U meni je ipak tinjala želja da se nekim slučajem susretnem sa Crnogorcem pa da vidim kakav je taj čovjek, kakva mu je koža, kako govori, kako se vlada i da li je kod njega sve „crno“.

 

 

Prvi susreti dalmatinskih boraca sa borcima proleterskih brigada iz Srbije i Crne Gore ostao je upečatljiv u njihovom pamćenju i uspomenama. To se naročito odnosi na prve dve popune boračkog sastava Prve proleterske brigade u Livnu i u okolini Glamoča u avgustu i septembru 1942. Borci su bili iz dalmatinskih mesta oko Biokova i iz Solinsko-kaštelansko-trogirskog kraja. U Prvoj proleterskoj, Dalmatinci nisu bili posebno odvojeni već su bili raspoređeni u već postojeće bataljone. Iako su do kraja rata ovi bataljoni nosili svoje prvobitne nazive (Beogradski, Kraljevački, Lovćenski itd) oni su vremenom bili pretežno popunjeni borcima iz Dalmacije i Bosanske Krajine. Već je rečeno da se tu radilo možda o prvom kolektivnom upoznavanju ljudi iz različitih delova Jugoslavije. Dalmatinski borci se u svojim uspomenama prisećaju srdačnosti sa kojom su primljeni od starih boraca. Ohrabreni pojačanjem i u želji da pokažu dobrodošlicu, stari borci Srbijanci i Crnogorci ih puštaju da spavaju nešto duže, da prvi prime hranu itd. Gotovo svi stari borci su u naknadnim uspomenama isticali markantne osobine dalmatinskog mentaliteta, govora i srčanosti novih boraca:

Hrabri borci iz Dalmacije doneli su nam u Brigadu još više pesme, šale i veselja. U četama i bataljonima formirane su pevačke grupe i horovi. Niko brže nije osvojio simpatije i poverenje proletera iz Rudog nego Dalmatinci. Još tada sam zapamtio dalmatinsku partizansku pesmu koju sam prvi put čuo aprila 1942. godine od Dalmatinaca: ’Doletelo jato vrana, jedna četa Talijana....’

 

 

Dalmatinskim borcima je taj susret takođe ostao u živoj uspomeni. Gotovo svi ističu dobrodošlicu sa kojom su primljeni od starih boraca. Dalmatinci ističu takođe i činjenicu da su veoma brzo u vojničkom smislu stali rame uz rame sa borcima iz Srbije i Crne Gore. Uz prestiž učestvovanja u ratnom naporu elitne partizanske jedinice, oni su isticali jugoslovenski duh koji je vladao u njoj:

Stigli smo u pravo vrijeme, na pravo mjesto, u pravu jedinicu. ... Gledamo, posmatramo, jedan drugom šapnemo — pa to su ljudi isto kao i mi, i Vujadin, i Miladin, i Stanislav, i Jordan, i Hasan, i Janez, i Mate, ti se drugovi ne razlikuju od nas, samo što imaju puške, neku mješavinu odjeće i titovke. Interesuju me Srbijanci i Crnogorci, ne uočavam nikakvu razliku između nas i njih, samo što neki imaju brkove.

 

 

I u ovom navodu se prepoznaje da se radi o ljudima koji su imali samo nejasnu predstavu jedni o drugima, iako su živeli u istoj državi. U Prvoj proleterskoj je došlo do njihovog prisnog prožimanja. Jedan Dalmatinac seća se muzike i pesama koje su pevali:

Kraljevčani su ponijeli iz Srbije limenu glazbu od koje se nisu rastajali. Bilo je lijepo slušati kako su nam pjevali omiljenu pjesmu Kraljevčana i Pomoravlja „Oj Moravo, oj Moravo“, a mi Dalmatinci smo njima za uzvrat pored ostalih otpjevali popularnu slobodoljubivu dalmatinsku pjesmu „Marjane, Marjane“.

 

 

Dalmatinci su se brzo po prijemu u Proleterske brigade pokazali kao žilavi i beskompromisni borci protiv fašizma. Shodno veštinama koje su poneli iz svog zavičaja oni su bili predvodnici u preplivavanju reka ili kormilarenju improvizovanim plovilima kojima su partizanske formacije prelazile Drinu, Neretvu i druge reke. I u drugim partizanskim jedinicama Dalmatinci su nosili značajan deo partizanskog ratnog napora. U kolektivnom pamćenju trebalo bi da ostane herojsko držanje Drugog bataljona Druge dalmatinske brigade (u sastavu Druge proleterske divizije) na položaju Bare tokom bitke na Sutjesci, juna 1943. U odsudnom trenutku, nakon što je jedinica pretrpela velike gubitke njihov komandant poručio je nadređenoj komandi: „Nemci nadiru sve jačim snagama i sve upornije. Mi smo izgubili dvije trećine svoga ljudstva, ali računajte na nas kao da smo u punom sastavu.“

Nacionalna šarolikost partizanskih jedinica naročito se pokazala korisnom nakon dolaska u one krajeve u kojima je međuetničko nasilje bilo naročito krvavo, poput istočne Bosne. Prisustvo partizanskih jedinica uticalo je na smirivanje tenzija, naročito u onim mestima pretežno naseljenim Muslimanima. Nadnacionalni karakter pokreta se prepoznaje detaljnijim uvidom u biografije istaknutih ličnosti partizanskog pokreta. Tako se vidi da je ustanički pokret u Lici koji je 1941. imao gotovo isključivo srpski karakter predvodio Hrvat Marko Orešković. Jedan od najistaknutijih srbijanskih partizana bio je takođe Hrvat i Dalmatinac Stjepan Filipović. U sastavu Novosadskog partizanskog odreda 1941. bili su pored Srba i pripadnici mađarske i slovačke etničke grupe. To se naročito odnosi na Vojvođansku udarnu brigadu „Šandor Petefi“ u kojoj su bili Mađari i Slovaci. Fascinantno je da su čak i pripadnici nemačke narodnosti - folksdojčeri, uglavnom iz Slavonije, ratovali na partizanskoj strani u okviru čete koja je nosila ime „Telmanovci“ po nemačkom komunističkom prvaku Ernstu Telmanu.

Nacionalni sastav i ratni put Prve proleterske udarne brigade na najbolji način su reprezentovali kosmopolitske težnje i emancipatorske ideale partizanskog pokreta. Srbijanci, Crnogorci i Dalmatinci koji su se u ovoj jedinici razlikovali samo po kapama koje su nosili potvrdili su ne samo mogućnost već velike realne domete zajedničke jugoslovenske borbe protiv fašizma. Smatramo da bi činjenice o zajedništvu i solidarnosti jugoslovenskih naroda u partizanskom pokretu trebalo ponovo isticati kao pozitivan primer integracije i saradnje u regionalnim okvirima i šire. Sa žaljenjem konstatujemo da u nastavi istorije u zemljama naslednicama Jugoslavije to nije slučaj.

 

 

 

 

 

 

Literatura za dalje istraživanje i čitanje:

 

 

Vuksanović, Miloš, Prva proleterska brigada, Beograd, Titograd: Narodna knjiga, ISI, Pobjeda, 1981.

Dalmatinci u Prvoj proleterskoj brigadi: Zbornik sjećanja i popis boraca iz Dalmacije, Split: Institut za historiju radničkog pokreta Dalmacije, 1982.

Dedijer, Vladimir, Dnevnik I, 1941–1944, Rijeka: Liburnija, 1981.

Dedijer, Vladimir, Dnevnik II, 1941–1944, Rijeka: Liburnija, 1981.

Модерна историја југоисточне Европе – Алтерантивни наставни материјал: Други светски рат, Београд: Просветни преглед, Центар за демократију и помирење југоисточне Европе, 2005.

Од устанка до побједе: Први црногорски батаљон Прве пролетерске народноослободилачке ударне бригаде, Београд: Одбор 1. црногорског батаљона 1. пролетерске бригаде, 1977.

Petranović, Branko, Istorija Jugoslavije 1918–1988, knjiga II – Narodnooslobodilački rat i revolucija 1941–1945, Beograd: Nolit, 1988.

Petranović, Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu, 1939–1945, Beograd, Vojnoizdavački i novinski centar, 1992.

Prva proleterska – knjiga IV, Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar, 1991.

 

Prilog je nastao tokom radionice „Ujedinjeni (ili razjedinjeni) u različitosti: pouke iz istorije Jugoslavije”, koja je održana tokom maja 2022. godine u organizaciji Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji.

Autori: Sanja Lukić i Luka Savčić

Mentor: Aleksandar R. Miletić, Institut za noviju istoriju Srbije