Motivi antifašizma i zajedništva u pop/rok muzici socijalističke Jugoslavije

 

Socijalistička Jugoslavija je u društvenim okvirima promovisala nacionalnu, rodnu i klasnu emancipaciju građana. Takođe, od razlaza sa Staljinom i otvorenog sukoba sa Istočnim blokom (1948), Jugoslavija se sve više okretala zapadnim uticajima, tako da je došlo do svojevrsne vesternizacije društva. Ona se ogledala u snažnijem razvoju formi tzv. potrošačkog društva, kao i kulturnim uticajima, kako u domenu “visoke” tako i popularne kulture, najpre džeza, a zatim i rokenrola. Prilagođen ovim uticajima postupno je nastajao format “zabavne” muzike, koja je na repertoaru radio stanica zauzimala mesto između neprikosnovene narodne i elitističke klasične muzike. Muzika je pedesetih i šezdesetih godina u Jugoslaviju dolazila i neposredno, radio talasima čuvenog Radio Luksemburga, iz radijskih stanica susedne Italije, čak i posredstvom Radio Bejruta, iz Libana koji je u to vreme na Bliskom istoku bio model ubrzane modernizacije, po ugledu na zapadne uzore. Ekspanzija rokenrola u Jugoslaviji je bila nezaustavljiva i sa tim su se morali pomiriti i dogmatizovani predstavnici partije na vlasti.

U kontekstu tadašnje Istočne Evrope ovaj razmah popularne kulture bio je fascinantna pojava, s obzirom da je Jugoslavija bila znatno otvorenija za zapadne uticaje u odnosu na druge socijalističke države. Za razliku od građana i građanki drugih socijalističkih zemalja, Jugosloveni i Jugoslovenke su od šezdesetih godina uživali u gotovo neograničenoj slobodi putovanja u inostranstvo tako da im je zapadna popularna kultura bila lako dostupna. Rokenrol i različiti formati zabavne muzike bili su čvrsto ukorenjeni u jugoslovenskom društvu već krajem pedesetih godina prošlog veka. U ovim počecima popularne kulture u Jugoslaviji najveća zvezda bio je Đorđe Marjanović. Njegova najpoznatija pesma bila je čuveni „Zvižduk u osam“.

 

 

Šezdesete i sedamdesete godine: tradicije antifašizma u “zabavnoj” muzici

Šezdesetih godina, rok muzika se u velikoj meri odomaćila u Jugoslaviji, pre svega zbog velike popularnosti i uticaja Bitlsa i Rolingstounsa. Tako su se u Zagrebu pojavile grupe Bijele strijele, Crveni koralji i Delfini, u Rijeci su formirani Uragani, a u Beogradu Siluete, Zlatni dečaci, Samonikli, Crni biseri i Elipse. Vredan pomena je i podatak da su se tada u Sarajevu pojavili Indexi, jedna od najznačajnijih i najuticajnijih jugoslovenskih rok grupa. Sedamdesete su protekle u znaku YU Grupe, Bijelog dugmeta, Smaka, Parnog valjka, Atomskog skloništa i grupe Time, kao i grupe Leb i sol iz Makedonije, predvođene harizmatičnim gitaristom Vlatkom Stefanovskim. Muzika koja je u trenutku kada se pojavila pedesetih godina bila doživljavana kao pretnja jugoslovenskom socijalizmu, već je tokom sedamsesetih godina proizvela brojne motive i sadržaje koji su promovisali najprogresivnije vrednosti tog društva. Na granici ideološke i propagandne upotrebe, u umetnički najvrednijim predstavnicima tog pravca je ipak prevagnuo autentični umetnički izraz i stvaralački integritet kantautora i bendova. I sa znatne vremenske distance u njima se prepoznaje iskrena odanost idejama levice, antifašizma, jugoslovenskog zajedništva i socijalističke revolucije. Dobar primer u kome se sažimaju svi ovi elementi je pesma novosadskog kantautora Đorđa Balaševića „Računajte na nas!“ u izvođenju grupe Rani mraz iz 1978.

 

 

Ovom tematskom pravcu pripadaju i pesme koje su tokom sedamdesetih godina evocirale motive Narodnooslobodilačke borbe (NOB) i partizanskog pokreta u Drugom svetskom ratu. Tako je Korni grupa, čiji je osnivač bio klavijaturista Kornelije Kovač, na beogradskoj televiziji 1971. godine izvodila pesmu „Četrdesetprva“, na tekst poeme književnika Branka Ćopića. U Jugoslaviji je u to vreme došlo do krize u međunacionalnim odnosima. U Hrvatskoj je to bio “maspok”, masovan pokret koji je jednim delom bio obojen nacionalističkim tonovima. Srpsko-hrvatski odnosi su se zaoštravali.

 

 

Lirski preplet sa idejama antifašizma nalazimo u pesmi Korni grupe „Ivo Lola“ iz 1973. godine. Pesma je bila posvećena Ivanu Loli Ribaru, jednom od organizatora i predvodnika omladinskog i revolucionarnog pokreta u Jugoslaviji, organizatoru omladinskog antifašističkog pokreta tokom Narodnooslobodilačke borbe i narodnom heroju Jugoslavije. Tekst pesme nastao je na osnovu pisma koje je Ivo Lola napisao svojoj verenici, beogradskoj studentkinji Slobodi Trajković. Ivo Lola je poginuo 1943. godine na Glamočkom polju, dok je Sloboda Trajković pogubljena 1942. godine u Banjičkom logoru:.

 

 

Važno mesto zauzimaju i obrade pesama nastalih u vreme NOB. Interpretatorka pop-rok muzike i popularnih šlagera Nevenka Nena Ivošević je 1973. godine snimila singl-ploču sa osavremenjenom verzijom partizanskih pesama „Konjuh planinom“ i „Komandant Sava“. Prvu pesmu su napisala dvojica tadašnjih partizanskih boraca – kompozitor Oskar Danon i pesnik Miloš Popović - Đurin 1941. godine, inspirisani pogibijom mladog husinskog rudara Peje Markovića. Nastala je spontano, nakon borbe sa četnicima nedaleko od Tuzle, u oktobru 1941. godine, u kojoj je smrtno ranjen Pejo Marković. Ova tužna pesma je služila kao podsetnik da je Jugoslavija socijalistička zemlja koju su krvlju stvarali proleteri. Druga pesma je nastala spontano po motivu jedne sovjetske (ukrajinske) pesme, а posvećena Savi Kovačeviću, legendarnom partizanskom komandantu Treće udarne divizije i narodnom heroju Jugoslavije, koji je poginuo u bici na Sutjesci 1943. godine.

 

 

Pesma “Zemljo moja” benda Ambasadori nastala 1975, u izvođenju bosansko-hercegovačke pop i rok pevačice Ismete Dervoz Krvavac često je u socijalističkoj Jugoslaviji izvođena na javnim manifestacijama i u medijima. Doživljavana je gotovo u formi nacionalne svečane pesme ili himne, a sve do sada je ostala prepoznatljiva kao muzički motiv jugoslovenstva, zajedništva i rodoljublja.

 

 

Motiv koji je karakterističan za rok muziku u ovom periodu odnosi se i na prožimanje tradicija različitih jugoslovenskih naroda. Tako je grupa Time 1973. godine snimila sjajnu pesmu „Makedonija“, tadašnju himnu jugoslovenskih diskoteka. Pesma je rodoljubivo-ljubavna, ali ne i politička, ma da se u njoj mogu naći i političke asocijacije. Tekst pesme sadrži lepe i živopisne opise te tadašnje jugoslovenske republike.

 

 

Zagrebačka grupa Drugi način je 1976. godine obradila partizansku verziju crnogorske narodne pesme “Oj, svijetla majska zoro”. Pretrpevši određene izmene, ta pesma je postala zvanična himna Crne Gore.

 

 

Osamdesete, kriza sistema i raspad

Smrt Josipa Broza Tita 1980. godine. poklopila se sa ekonomskom krizom i strukturnim problemima organizacije i funkcionisanja socijalističke Jugoslavije tokom osamdesetih godina. Kriza sistema je bila neminovna, Jugoslavija se suočavala sa političkim, društvenim i ekonomskim problemima koje nije bila u stanju da reši, što je doprinelo jačanju nacionalizma, a na kraju dovelo do krvavih i besmislenih ratova u kojima se ona raspala. Paradoksalno, osamdesete godine su bile i vreme kad jugoslovenska pop i rok muzika dostiže vrhunce umetničkog izraza. Avangardni izrazi muzike na albumu Paket aranžmana i bendova EKV, Azre, Zabranjenog pušenja, Pankrta, Prljavog kazališta, Atomskog skloništa, Riblje čorbe. Angažovani i kosmopolitski kontekst jugoslovenske pop i rok muzike označio je sastav YU Rock Misije koji se 1985, uključio u međunarodni pokret za pomoć gladnima u Africi koji je pokrenuo irski muzičar Bob Geldof. Jedna od važnih akcija u kojoj su muzičari sa jugoslovenskog prostora učestvovali jeste snimanje pesme pod nazivom „Za milion godina“ 1985. godine. Sastav YU Rock Misije su, između ostalih, činili Zdravko Čolić, Oliver Mandić, Željko Bebek, Momčilo Bajagić Bajaga, Marina Perazić i mnogi drugi. Kampanja je okončana beogradskim koncertom 15. juna 1985. godine kada je pesma uživo izvedena.

Bez obzira na disonantne tonove koji su nastajali između suprotstavljenih republičkih i nacionalnih rukovodstava motivi jugoslovenskog zajedništva su sve vreme prisutni u popularnoj muzici ovog vremena. „Kosovska“ – pesma sarajevske rok grupe Bijelo dugme sa albuma „Uspavanka za Radmilu M.“ iz 1983. godine – napisana je na albanskom jeziku. Nastala je nakon protesta Albanaca 1981, a potom Srba 1982. godine na Kosovu, u trenutku kada je pitanje statusa ove tadašnje jugoslovenske pokrajine uveliko bilo aktuelno. Ova pesma se može protumačiti na dva načina: kao politički obojena i kao ljubavna (na šta upućuje tekst). U svakom slučaju, ona je prožeta jugoslovenskim duhom i više nego dobronamerna. Goran Bregović, osnivač, gitarista i tekstopisac Bijelog dugmeta, komentarisao je ovu pesmu na sledeći način: „Mislio sam da poslije toliko godina koliko živimo zajedno sa Albancima ne bi bilo loše da naučimo bar nekoliko njihovih riječi“ (I. Ivačković, Kako smo propevali : Jugoslavija i njena muzika, Beograd 2013, 153).

 

 

Obrada italijanske partizanske pesme “Bandiera Rossa” ljubljanskih Pankrta 1984, bila je moćni buntovni eho pank pokreta u jugoslovenskoj muzici.

 

 

Antifašistički karakter i jugoslovenski kontekst su evidentni i u pesmama na albumu “Smrt fašizmu” (1986) sarajevskog Plavog orkestra. Zagrebački kantautor Branimir Štulić i njegov bend Azra prisno i čvrsto staju uz Balkan kao zajedničku postojbinu (“Balkane moj”, 1982). Sarajevski muzički pravac pod nazivom „novi primitivizam“ donosio je suptilnu kritiku socijalističkog sistema, ali je ta kritika podrazumevala jugoslovenstvo. Ono je možda najbolje izraženo u pesmi „Dan Republike“ grupe Zabranjeno Pušenje iz 1987. godine. Na to su se nadovezali tzv. „novi partizani“ koji su se pojavili takođe u Sarajevu 1986. godine, u veoma turbulentnim trenucima za jugoslovensku državu i društvo. Predstavnici ovog muzičkog pravca bili su Bijelo dugme, Plavi orkestar i Merlin. Tako je Bijelo dugme imalo pesmu „Pljuni i zapjevaj, moja Jugoslavijo“, Merlin „Cijela Juga jedna avlija“, a Plavi orkestar „Fa, fa, fašista“. Taj pravac je imao za cilj da veliča Tita, partizanski pokret, Narodnooslobodilačku borbu i „bratstvo i jedinstvo“, kao i da upozori na opasnosti od potencijalnog raspada Jugoslavije. Bijelo dugme očajno i buntovno brani zajedničku zemlju na pesmama u albumu iz 1986 („Pljuni i zapjevaj, moja Jugoslavijo“, 1986), čiji je preludijum deo revolucionarne pesme „Padaj silo i nepravdo“ koju je pevao narodni heroj i komunistički političar Svetozar Vukmanović Tempo sa grupom štićenika doma za napuštenu decu „Ljubica Ivezić“ u Sarajevu.

 

 

Zlokobni prizvuk raspada Jugoslavije nose akordi i tekst pesme “Zemlja” (1987), beogradskog benda EKV, kao i tekst pesme 1987. Đorđa Balaševića objavljena na singlu iste godine. Veoma sličan ton i motivi mogu se čuti i na Balaševićevom albumu Panta Rei, objavljenom sledeće 1988. godine, kroz pesme Soliter i Requiem, koje čine prvu i poslednju kompoziciju na albumu.

 

 

Godine 1989. novosadska grupa Balkan, čije pesme govore o položaju radničke klase i društvenim problemima, objavila je pesmu “Beograd-Borovo ‘88”. Ta pesma bavi se čuvenim štrajkom u Jugoslovenskom kombinatu gume i obuće Borovo tokom koga hiljade radnika 6. jula 1988. dolazi u Beograd, a približno pet stotina njih probija policijski kordon i ulazi u Saveznu skupštinu. Tom prilikom, radnici su istakli jugoslovenske zastave i tvrdili da rukovodstvo potpiruje nacionalnu mržnju ne bi li zadržalo vlast. Tri godine nakon ovog štrajka, počeo je rat.

 

 

Ratovi, raspad i antiratna muzika

U vreme ratova i raspada Jugoslavije, muzičari nisu nemo posmatrali dešavanja već su se na različite načine borili za mir. Održavani su brojni koncerti i manifestacije u prvoj polovini devedesetih godina, a najznačajniji je koncert „YUTEL za mir“ u Sarajevu 1991. godine: nastupili su brojni izvođači (Ekatarina Velika, Crvena jabuka, Goran Bregović), a pesma koja je specijalno napisana za taj koncert nosi naziv „Ljubav nema granica“ i nju je otpevala grupa Merlin. Upečatljiv je buntovni antiratni istup Antonija Pušića - Ramba Amadeusa na festivalu Beogradsko proleće 1992, kada je grubo podsetio publiku da u tom trenutku padaju granate na Dubrovnik i Tuzlu.

 

 

U Beogradu su 1991-1992. godine održani antiratni protesti na kojima su učestvovali i rok muzičari poput Milana Mladenovića iz Ekatarine Velike i drugih. Članovi tri beogradske najpopularnije rok grupe Partibrejkers, Električni orgazam i Ekatarina Velika formirali su tzv. supergrupu pod nazivom Rimtutituki. Oni su snimili antiratni singl pod nazivom „Slušaj 'vamo (Mir, brate, mir)“. Singl je bio promovisan marta 1992. godine svirkom na kamionu koji je kružio centrom Beograda. Kako je rekao Ljubomir Jovanović Jovec, jedan od osnivača Električnog orgazma i deo grupe Rimtutituki: „Nisam siguran da se ‘Rimtutituki’ može nazvati muzičkim projektom, muzika je samo bila sredstvo da jedna grupa generacijski bliskih ljudi, koji su se godinama družili, delili i afirmisali iste vrednosti, iskaže svoj stav prema ratnom ludilu koje se nezadrživo širilo. Hiljade ljudi je već bilo ubijeno, Vukovar razrušen, agresivna mobilizacija u toku, a u Sarajevu je počelo da kuva… Jednostavno smo imali potrebu da iskažemo svoj stav o svemu tome“.

 

 

Uz to, mnoge grupe su objavile pesme koje su pevale protiv rata i opisivale tadašnju situaciju na prostoru uveliko nepostojeće Jugoslavije. Dobar primer je pesma „Ovo je Balkan“ grupe Bajaga i instruktori, koja je objavljena 1993. godine. Kao posfestum omaž Jugoslaviji nastala je tokom devedesetih godina i čitava rukovet obrada jugoslovenskih narodnih pesama Branimira Štulića (“Mito bekrijo”, “Vehni, vehni, fijolice”, “U Stambolu, na Bosforu”, “Raslo mi je badem drvo”).

Naša namera je bila da ukažemo na jugoslovenski i antiratni kontekst jugoslovenske rok muzike. Nažalost, postojalo je i naličje ove priče i brojni „rokeri“ koji su se nacionalno i „patriotski“ svrstavali i doprinosili predratnoj i ratnoj psihozi u Jugoslaviji. Oni su takođe opravdana tema istraživanja, ali tematski izlaze izvan okvira ovog priloga. Naš intimni utisak je da se u stvaralačkom i ljudskom smislu najvredniji deo jugoslovenske rok scene nije nalazio u tom taboru. Jugoslavije više nema, ali je ostao jugoslovenski kulturni prostor koji prevazilazi državne granice, a rok muzika je nesumnjivo važan deo tog prostora. Na autentičan način, u njoj je sadržana modernost, kosmopolitski i progresivni karakter jugoslovenskog socijalizma.

 

 

Autori:

 

mr Aleksandar Nikolić

mr Miloš Savić, nastavnik istorije

 

 

Mentor:

 

dr Aleksandar R. Miletić

 

 

Lektorka:

 

Seška Stanojlović

 

 

Korišćena literatura

 

Ivan Ivačković, Kako smo propevali: Jugoslavija i njena muzika, Beograd 2013.

 

 

Vjekoslav Perica, Mitja Velikonja, Nebeska Jugoslavija: interakcija političkih mitologija i pop-kulture, Beograd 2012.

 

 

Dalibor Mišina, Shake, Rattle and Roll: Yugoslav Rock Music and the Poetics of Social Critique, New York 2013.

 

 

Zoran Janjetović, Od Internacionale do komercijale. Popularna kultura u Jugoslaviji 1945-1991, Beograd 2011.

 

 

Irena Dedakin, „Rimtutituki – 30 godina kasnije: Hladan tuš ili ‘pokušali smo barem nešto…’“, NOVA RS (17 april 2022), pristupljeno 12 novembra 2022.