Balkanski ratovi i Prvi svetski rat 1912-1918.

Vojnički i materijalno iscrpljena Srbija je u leto 1914, ušla u ratnu konfrontaciju s Austro-Ugarskom koja će prerasti u svetski rat. Etnički Albanci i preci današnjih Makedonaca i Sandžačkih Bošnjaka već tokom 1914. bili su mobilisani i postavljeni na odsudne položaje odbrane Srbije. Makedonci su se istakli u odbrani Smedereva, u novembru 1914, dok su Albanci i preci Bošnjaka svrstani u tzv. muhamedanske bataljone imali zapaženu ulogu u odbrani Beograda, u oktobru 1915. I u Balkanskim ratovima i tokom Prvog svetskog rata značajan vojnički doprinos srpskoj vojsci dali su takođe i Romi i Jevreji Srbije. Tokom rata dolazi do prvih deklaracija i konkretne političke saradnje predstavnika Kraljevine Srbije i političkih predstavnika Hrvata, Srba i Slovenaca iz Austro-Ugarske.

Ustav za Staru Srbiju

Posle Balkanskih ratova, pravni i politički status stanovnika Srbije na prisajedinjenim teritorijama Makedonije, Kosova i Metohije i Sandžaka nije bio jednak onom koga su uživali građani Srbije u okviru pretkumanovske Srbije. O tome, uz nekoliko privremenih uredbi koje su propisivale opseg vanrednih mera, svedoči i kraljev ukaz iz novembra 1913. kojim je propisan tzv. ustav za Staru Srbiju (Srpske novine, br. 257, 23 novembar 1913). Ustav je izdat sa istom numeracijom članova ustava iz 1903. koji je bio u upotrebi na prekumanovskoj teritoriji, s tim što je iz njega izostavljena tačno polovina ustavnih članova. Upravo ovi članovi koji su izostavljeni mnogo rečitije govore o prirodi režima koji je tamo zaveden i o stanju političkih prava i sloboda koje su uživali građani u ovim pokrajinama, nego sam tekst ustava iz 1913. Između ostalog, među izostavljenim članovima nalaze se i oni koji regulišu slobodu štampe (čl. 22), pravo na organizovanje političkih zborova (čl. 24), biračko pravo građana (čl. 83-96), zakonodavne ingerencije Narodne skupštine (čl. 33, 34, 35, 37, 38, 54, 55, 60, 62-71, 76-82, 97-130, 134, 136-39), postupak izbora i ovlašćenja okružne i opštinske samouprave (čl. 160-9) kao i odredbe koje garantuju nepristasnost sudskih vlasti i regularnost sudskog postupka (čl. 148-9, 151, 154, 156-7).

Srpska vojska ulazi u Bitolj

Ustav za Staru Srbiju

Kako se već iz površnog pregleda sadržaja ovih članova može videti, gotovo nijedna od demokratskih tekovina srpskog parlamentarizma i sistema političkih prava i sloboda nije bila zastupljena u političkom sistemu koji se organizovao u novim oblastima Srbije. Savremenici su opominjali da su u novoj državi ove oblasti uživale niži nivo ostvarivanja prava u domenu lokalne samouprave, nego što je to bio slučaj u otomanskom modelu institucija. S druge strane, u našem velikom narativu, tj. oficijelnoj mitologiji i istoriografiji često se naglašava da su činom prisajedinjenja ove oblasti iz mraka Azije konačno ušle u sastav "moderne", "evropske" države itd.

Diskriminacija građana tzv. Stare Srbije proisticala je iz jasno postavljene vladine politike. U skupštinskoj polemici između poslanika Pavla Marinkovića i ministra Stojana Protića u novembru 1913. Protić je, naime, otvoreno rekao da prisajedinjene oblasti ne smatra delom teritorije Kraljevine Srbije. Bojazan je u srpskim krajevima dolazila od mogućnosti da nesrpska većina ovih oblasti počne da se koristi biračkim pravom i u srpsku Narodnu skupštinu uvede svoje predstavnike.

Dimitrije Tucović, “Srbija i Arbanija”

Dimitrije Tucović je rođen u selu Gostilje kod Čajetine 1881. Gimnaziju je pohađao u Užicu, a u Beogradu je diplomirao na Pravnom fakultetu. Jedan je od osnivača Srpske socijaldemokratske partije 1903. U oblasti nacionalne politike zalagao se za ideju federacije slobodnih balkanskih naroda, a protiv nacionalnog ugnjetavanja i militarizma uopšte. Istupao je protiv Austro-Ugarske aneksije Bosne i Hercegovine 1908, ali i protiv srpskih osvajačkih i kolonijalnih ambicija u Albaniji u vreme Balkanskih ratova. U novinskim reportažama socijalističkih “Radničkih novina” i u Tucovićevoj knjizi “Srbija i Arbanija” podizan je glas protiv ratnih zločina srpske vojske, kao i zloupotreba i nasilja koji su bili institucionalizovani u srpskoj vojnoj upravi u Albaniji. U toj knjizi Tucović je ustajao i protiv negativnih stereotipa o Albancima koji su bili toliko rasprostranjeni da su ulazili i u najozbiljniju publicistiku onog vremena. Recimo, u knjizi dr Vladana Đorđevića koja je štampana 1913, Albanci su prikazani kao krvožedni ljudi iz praistorijskog vremena, koji još uvek imaju repove koji su evolucijom zakržljali kod drugih ljudi. Đorđević, pri tome, po svom obrazovanju i društvenom položaju nije bio neozbiljni publicista. U svoje vreme, on je slovio za “prvog srpskog hirurga”, bio je član Srpske akademije nauka i bivši predsednik vlade.

Prisustvo i učestalost negativnih stereotipa o Albancima su ostali sve do sada svojevrstan lakmus papir za određivanje intenziteta nacionalizma i ksenofobije u srpskom društvu. Značajan prostor u svojoj knjizi Tucović je posvetio dekonstrukciji negativnih stereotipa i razobličavanju šovinističkih matrica o Albancima, koje su bile u opticaju u srpskoj politici, diplomatiji i publicistici njegovog vremena. Uz to, u odnosu prema Albancima, Tucović pokazuje određenu empatiju (saosećanje) i sposobnost da racionalno i nepristrasno sagledava njihov položaj u situaciji koju je stvorio srpski kolonijalni pohod na Albaniju. U najboljem maniru angažovane, humanističke levice on je protestvovao protiv srpske imperijalne politike prema Albancima. Sa neospornom erudicijom i veoma ubedljivo, Tucović daje obrise jedne drugačije antropologije albanskog naroda u kojima se ne govori o nekakvoj predodređenoj zaostalosti i o urođenoj negativnoj karakterologiji, već samo o materijalnim uslovima života i ekonomskom, političkom i vojnom kontekstu trenutne situacije.

Srpska vojska u Draču

Pišući o srpskim ratnim zločinima u Albaniji i na Kosovu i kritikujući sistem ekonomske eksploatacije koji je u tim oblastima bio nametnut, Tucović je ispunio svoju građansku dužnost. Trebalo je, naime, imati građanske hrabrosti, usred ratnog oduševljenja i opijenosti pobedama u Balkanskim ratovima, upozoriti svoje sugrađane da je srpsko osvajanje Albanije "prvi put sa lica srpskog naroda skinula veo jedne poštene nacije koja se bori za svoje oslobođenje". Ne manje građanske hrabrosti trebalo je da se kaže da je Srbija svojim odnosom prema zaposednutim teritorijama „dostojno stupila ... u (kolonijalno) društvo Engleza, Holanđana, Francuza“. S druge strane, i nakon značajne vremenske distance moramo priznati da je Tucović svojom bespoštednom kritikom ove politike upisao Srbiju svog vremena među civilizovane države sveta, jer je upravo sposobnost samorefleksije i kritičkog preispitivanja sopstvenih etničkih i nacionalnih predrasuda najveća mera zrelosti jednog društva ili političke zajednice.

Tucovićeva knjiga Srbija i Arbanija i citati napisa koji su izlazili u Radničkim novinama (1912–1913) kao reakcija na srpske ratne zločine i kolonijalne ambicije tokom Balkanskih ratova, dugo su bili u upotrebi kao neka vrsta antiteze i alternativnog štiva u domenu predstavljanja Albanaca u srpskom i jugoslovenskom društvu. Tucovićeva knjiga je u socijalističkoj Jugoslaviji bila prevedena i na albanski, a u javnom diskursu korišćena je kao snažni argument za izgrađivanje odnosa proklamovanog bratstva-jedinstva između Srba i Albanaca.

Muhamedanski bataljoni u odbrani Beograda 1915.

Iako su stanovnici tzv. Stare Srbije posle Balkanskih ratova bili formalno i faktički građani drugog reda, prema kojima je Kraljevina Srbija primenjivala politiku diskriminacije, ta ista država je u vreme ratne nevolje odlučila da ih pozove na ispunjavanje vojne obaveze. Odluka o regrutaciji muslimana tzv. Novih oblasti doneta je nakon puno dvoumljenja u srpskoj Vrhovnoj komandi i srpskoj vladi. Čitav niz motiva uticao je na njeno donošenje, počev od očajničke potrebe da se obezbedi ljudstvo za nastavak rata, pa do poimanja regrutacije i ratovanja kao vida integracije novih podanika u državni sistem. O tome svedoči elaborat koga je Vrhovnoj komandi uputio general Damjan Popović, komadant trupa Novih oblasti. Elaborat je pisao iz svog štaba u Skoplju, u decembru 1914. godine, samo nekoliko dana nakon velike srpske pobede u Kolubarskoj bici: „Dobro bi bilo kad bi se preko muftija i hodža moglo uticati da i oni sa svoje strane utiču, da Muslimani ovo prvo regrutovanje shvate kao našu želju, da ih u svemu izjednačimo sa nama, dozvoljavajući im čak da služe u vojsci. Sa naše strane treba sve učiniti, da novi regruti mogu svoje religiozne obrede vršiti onako isto, kao što su to vršili i za vreme služenja u Turskoj vojsci i kao što im se to čini u francuskoj i u engleskoj vojsci“.

Ugledanje na francuski i engleski model kolonijalne vlasti dovoljno jasno potvrđuje Tucovićeve kritike organizacije srpske uprave u pripojenim oblastima. Uprkos brizi za zaštitu njihovih religioznih posebnosti, uznemiruje Popovićev diskriminatorski i nipodaštavajući odnos prema korpusu građanskih prava muslimana. On proces emancipacije muslimana shvata u smislu njihovog izjednačavanja sa drugim građanima Srbije u građanskim obavezama, a ne u pravima, i to u prvom redu, u domenu najveće i najteže obaveze, naime odbrane zemlje od neprijatelja.

Srpski vojnici islamske veroispovesti (verski obred)

Srpski vojnici islamske veroispovesti (verski obred)

Regrutacije muslimana započele su već u decembru 1914., i januaru 1915. godine, a njihova vojna obuka je sprovođena u Nišu. Srpski oficir Vasa Eškićević putovao je vozom 1915. godine jedan deo puta sa regrutima iz Nove Srbije: „U Nišu smo se razišli svaki na svoju stranu. Moje saputnike, makedonske regrute, odvedoše u Niško polje gde ih je bilo već nekoliko hiljada, i odmah otpočeše ubrzanu regrutsku obuku. Koga sve tu nije bilo! Turaka, Arnauta i ostalog mileta, svaki u svojoj narodnoj nošnji preko koje je obukao državni šinjel, a na glavi kicošku šajkaču. Nekoliko sam ih dana tako posmatrao kako se vežbaju, i divio se njihovom lakom shvatanju za vreme obuke, osobito kada im kaplarica ukočeno, strogim i zvaničnim tonom objašnjava kako treba da se drže na najvažnijem mestu, na mrtvoj straži, kako treba da drže pušku, i na koliko koraka sme i može da im se neprijateljski vojnik, ili ma ko drugi približi.“

Srpski oficiri koji su komandovali ovim regrutima stvari su videli sa manje entuzijazma. U nekoliko sačuvanih izveštaja, oni govore o rasprostranjenom strahu regruta od pokrštavanja, o tome kako nerado nose šajkaču, jer ih podseća na krst, te je oni stoga ušivaju da liči na tradicionalnu albansku kapu (plis ili keče). Mnogi regruti su se i otvoreno negativno izjašnjavali o srpskoj državi najavljujući svoju predaju neprijatelju. Navodilo se da muslimanski bataljoni ne mogu biti samostalno upotrebljeni u borbi, jer su „neuređena vojnička gomila“. Prebacivalo im se što se u stroju ređaju prema selima, a ne prema visini, često napuštaju kasarne i teško ih je kontrolisati. Ipak, kako je srpskoj vojsci trebao svaki čovek, u Nišu je do marta bilo oko 7000 muslimana regruta, gotovo dva čitava puka.

Na vojnim položajima 1915.

U jesen 1915. Beograd je predstavljao jednu od ključnih tačaka srpske odbrane, a ispostavilo se da će se više od polovine muslimana regrutovanih u januaru 1915. godine naći raspoređeno u maju, u odbrani prestonice. Većina njih bila je u Beogradu i 6. oktobra iste godine, kada je počela jedna od najžešćih bitaka na Balkanskom ratištu. Mnoge epizode ove bitke postale su sastavni deo istorije Kraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu, dok su pojedini događaji – poput juriša koga je predvodio major Dragutin Gavrilović – poprimili gotovo mitske dimenzije u nacionalnom sećanju. Međutim, učešće „muhamedanskih bataljona“ u vojnim operacijama predstavlja sasvim zanemareni deo strašne trodnevne bitke za Beograd. Vrhovna komanda je, uz muslimanske regrute komandi Odbrane Beograda uputila i svojevrsno upustvo tj. „mišljenje o njihovim karakternim i moralnim osobinama, kao i njihovim običajima ... radi što pravilnijeg ophođenja sa njima, kao i što racionalnije njihove taktičke upotrebe“. Dokument je imao 12 tačaka, to su bila zapažanja srpskih oficira koji su bili zaduženi za regrute po njihovom dolasku u kasarne.

Pažnja je najpre posvećena Albancima. Rečeno je da je „Arnautin vojnik“ ćutljiv, nepoverljiv, zatvoren, tvrdoglav. „Fizički su zdravi, a duševno njihovo stanje teško je oceniti“. U dokumentu se još pominje nostalgija za domom, kao i da se simpatije ispoljavaju samo prema svojim drugovima. Ne trpe stogost, a „kod njih je jako razvijena mržnja prema stranome“. Pasivni otpor i dostojanstveno držanje prema starešinama srpske vojske pokazuju meru njihovog protivljenja situaciji u kojoj su se našli.

U pomenutom izveštaju o profilu regruta rečeno je i da poštuju verske običaje, a da se to posebno vidi u kupanju. Obuka dobro napreduje, ali problem u prenošenju vojničkih znanja predstavlja jezik. Naime, sa starešinama ovi regruti govorili su preko tumača. Samo mali broj regruta znao je srpski. Međutim, napomenuto je da brzo shvataju komande na srpskom.

Odbrana Ade Ciganlije, juriš kod Topovskih šupa i barikada Šemse Midovića

Nakon masovne nemačke artiljerijske pripreme 6. oktobra, narednog dana otpočele su bliske borbe koje su se prenele na beogradske ulice. Učesnik borbi za odbranu Beograda, Bogosav Vojnović-Pelikan upućivao je pohvale muhamedanskim bataljonima pod Tufegdžićevom komandom: „Njegov odred (kombinovani, prim. D. Šarenac) sačinjavaju i dva bataljona 10. puka kadrovskog, novi naši borci regruti muslimani iz Sandžaka. Pod smišljenom komandom pukovnika Tufegdžića ova dva bataljona pokazala su se dostojnim srpskog oružja, a njihova barikada kod Uprave fondova ispred Pozorišta, pod komandom njihovog desetara kaplara Šemse Midovića iz Sjenice, najduže se je opirala Austrijancima koji su nadirali od Dorćola i nisu mogli odneti barikadu sve dok Nemci ne izbiše kod Londona“. Isti autor, Bogosav Vojnović-Pelikan, pomenuo je učešće jednog muhamedanskog bataljona u uspešnom odbijanju nemačkog pokušaja iskrcavanja na Adu Ciganliju. Pisao je: „Oni pak delovi koji su uspeli da se prebace na Adu, bili su prosto uništeni našom posadom jednim bataljonom 7. puka II poziva i bataljonom 10. kadrovskog puka (muslimana)“. Nakon tri dana bitke, tri četvrtine Desetog kadrovskog puka bile su uništene, kao i sve ostale srpske jedinice Odbrane Beograda.

Odbrana na Adi Ciganliji

Postoje zapisi i o učestvovanju i hrabrosti Albanaca u ovim uličnim borbama. O njima je slušao srpski oficir Vasa Eškićević i o tome ostavio sledeće svedočanstvo: „Kako su strahovite bile borbe pod Beogradom vidi se i po tom što je Sremski odred izgubio dve trećine svojih ljudi, a od dve stotine žandarma ostala su svega četvorica u životu! Osobito su krvave borbe bile od Savskog mosta, pa u pravcu Topovskih šupa i Slavije. Čitav bataljon Nemaca nastupao je, pucajući iz stojećeg stava, i kada su se približili Topovskim šupama na njih jurnuše kao risovi srpske komite i četa vojnika Arnauta sa bombama i bajonetima na pušci, i za nepunih 10-15 minuta ceo prostor bio je pokriven neprijateljskim leševima. Naši Arnauti, iako regruti, sa komitama su činili čuda od junaštva“.

Na osnovu dnevničkih zapisa Komandanta odbrane Beograda generala Mihaila Živkovića, vezanih za 8. oktobar 1915, Bošnjaci se nalaze među više stotina srpskih vojnika koji su zarobljeni na Adi Ciganliji, kao i na Dunavskom keju. Za ostale delove Muhamedanskog bataljona Živković kaže da su počeli da se osipaju i povlače prema Topčideru. Slučajevi predaje i demoralizacije zabeleženi su i na drugim linijama odbrane koje su držali etnički srpski vojnici, bez prisustva nacionalnih manjina u redovima. U tom smislu, najznačajnije je bilo nemačko zarobljavanje srpske posade koja je branila prostor oko današnjeg Sportskog centra „Milan Gale Muškatirović“. Muhamedanski odredi su tako i u herojskoj odbrani i u kasnijem povlačenju sa beogradskih položaja delili sudbinu srpskih vojnika.

U drugom delu rata na balkanskom bojištu srpska vojska je uspela da povrati mali deo državnog prostora Kraljevine Srbije, krajem 1916. godine; bio je to Bitolj sa okolinom. Ova prilika je iskorišćena početkom 1917. godine da se muslimansko stanovnistvo ponovo nađe u redovima srpske vojske. Nekoliko stotina muslimana i hrišćana regrutovala je srpska vojna komisija i “zaklela na vojnu dužnost”. Oni su bili regruti Bitoljske divizijske oblasti. Angažovani su kao radna snaga, ali i kao vojnici. Na osnovu istorijskih izvora proizilazi da je prema njima primenjvan blaži režim kada je u pitanju vojna disciplina.

Od 707.000 građana Kraljevine Srbije koji su prošli kroz srpsku vojsku tokom 1914 – 1918, njih između 50 i 60 hiljada, činili su hrišćani i muslimani iz „Novih oblasti“. Dakle, nezanemarljiv deo regrutovanih vojnika koji se gotovo sigurno nisu osećali Srbima, bili su makar u jednom trenutku deo ratnih napora srpske države. Takođe, verovatno deseti deo vojne posade koja je branila Beograd 1915. činili su pripadnici muhamedanskih bataljona, koji su u nekoliko slučajeva odsudno branili prestonicu Srbije. Priznanje učešća manjinskih grupa u srpskoj vojsci trebalo bi da implicira i žaljenje zbog tretmana kojem su pripadnici tih naroda bili izloženi kao i zahvalnost šire zajednice zbog njihovih zasluga. Ovakav postupak srpske strane naišao bi na pozitivan odjek i u bošnjačkoj i albanskoj javnosti, a pomenute epizode odbrane Beograda mogle bi biti integrisane u širi kontekst vojničkih tradicija i vojne istorije tih naroda.

 

Pitanja:

1. U kom kontekstu i po kom kriterijumu se Balkanski ratovi mogu smatrati emancipatorskim i oslobodilačkim ratovima? Da li nastava istorije u Srbiji i na Kosovu, ili u Makedoniji mora nužno da ima suprotstavljena gledišta po ovom pitanju?

2. Kakva je bila etnička mapa teritorija koje su pripale Kraljevini Srbiji? Kakav je bio odnos srpske države prema prisajedinjenim oblastima? Zašto su građanima tzv. Stare Srbije bila uskraćena građanska i politička prava? Koji dokument je to ozakonio? Da li posltoje elementi da se govori o kolonijalnoj upravi Srbije u tim krajevima i Albaniji?

3. U čemu je po tebi značaj Dimitrija Tucovića u istoriji srpsko-albanskih odnosa? Koliko bi se danas trebalo vraćati Tucoviću s obzirom da je njegovo mišljenje bilo manjinsko?

4. Koliko je značajan bio doprinos etničkih manjina u odbrani Srbije 1915? Na koji način bi današnja država Srbija trebalo da iskaže zahvalnost pripadnicima ovih manjinskih grupa? Da li bi takav gest doprinosio popravljanju srpsko-albanskih i srpsko-bošnjačkih odnosa ili bi ih samo dodatno komplikovao?