Luftërat Ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore 1912-1918

Në verën e vitit 1914, Serbia e rraskapitur ushtarakisht dhe materialisht hyri në konfrontim lufte me Austro-Hungarinë, i cili do të kthehej në luftë botërore. Shqiptarët etnikë dhe paraardhësit e maqedonasve të sotëm dhe boshnjakëve të Sanxhakut ishin mobilizuar tashmë gjatë vitit 1914 dhe u vendosën në pozicione thelbësore në mbrojtje të Serbisë. Maqedonasit u shquan në mbrojtjen e Smederevës, në nëntor 1914, ndërsa shqiptarët dhe paraardhësit e boshnjakëve u vendosen në të ashtuquajturat Batalione Muhamedane ku luajtën rol të rëndësishëm në mbrojtjen e Beogradit në tetor 1915. Edhe në Luftërat Ballkanike edhe gjatë Luftës së Parë Botërore, romët dhe hebrenjtë e Serbisë gjithashtu dhanë një kontribut të rëndësishëm ushtarak në ushtrinë serbe. Gjatë luftës, vijnë deklaratat e para dhe bashkëpunimi konkret politik midis përfaqësuesve të Mbretërisë së Serbisë dhe përfaqësuesve politikë të kroatëve, serbëve dhe sllovenëve nga Austro-Hungaria.

Kushtetuta për Serbinë e Vjetër

Pas luftërave ballkanike, statusi juridik dhe politik i banorëve të Serbisë në territoret e aneksuara të Maqedonisë, Kosovës dhe Metohisë dhe Sanxhakut nuk ishte i barabartë me atë që gëzonin qytetarët e Serbisë brenda Serbisë së para-Kumanovës. Së bashku me disa dekrete të përkohshme që përshkruanin fushëverpimin e masave emergjente, këtë e dëshmon edhe dekreti i mbretit nga nëntori 1913, i cili përcaktonte të ashtuquajturën Kushtetuta për Serbinë e Vjetër (Srpske novine, Nr. 257, 23 nëntor 1913). Kushtetuta u lëshua me të njëjtin numërim të neneve të kushtetutës nga viti 1903, e cila ishte në përdorim në territorin e para-Kumanovës, me faktin se saktësisht gjysma e neneve kushtetuese ishin lënë jashtë saj. Janë këto nene që janë lënë anash ato që flasin shumë më me shkëlqim për natyrën e regjimit të vendosur atje dhe gjendjen e të drejtave dhe lirive politike që gëzojnë qytetarët në këto krahina sesa vetë teksti i kushtetutës së vitit 1913. Në mes tjerash, në mesin e neve të hequra janë edhe ato që rregullojnë lirinë e shtypit (neni 22 ), të drejtën për të organizuar tubime politike (neni 24), të drejtën e votës së qytetarëve (neni 83-96), kompetencat legjislative të Asamblesë Kombëtare (neni 33, 34, 35, 37, 38, 54, 55, 60, 62-71, 76-82, 97-130, 134, 136-39), procedura e zgjedhjes dhe kompetencat e vetëqeverisjes së rretheve dhe asaj komunale (neni 160-9) si dhe dispozitat që garantojnë paanësia e autoriteteve gjyqësore dhe rregullsinë e procedurës gjyqësore (neni 148-9, 151, 154, 156-7).

Ushtria serbe futet në Manastir

Kushtetuta për Serbinë e Vjetër

Siç mund të shihet nga një shikim sipërfaqësor i përmbajtjes së këtyre artikujve, pothuajse asnjë nga arritjet demokratike të parlamentarizmit serb dhe sistemi i të drejtave dhe lirive politike nuk u përfaqësuan në sistemin politik që u organizua në zonat e reja të Serbisë. Bashkëkohësit paralajmëruan se në shtetin e ri, këto zona gëzonin një nivel më të ulët të realizimit të të drejtave në fushën e vetëqeverisjes lokale, sesa ishte rasti në modelin osman të institucioneve. Nga ana tjetër, në narrativen tonë të madhe, dmth. mitologjinë zyrtare dhe historiografi shpesh theksojnë se me aktin e aneksimit të kësaj zone nga errësira e Azisë, ako më në fund u bë pjesë e shtetit „modern“, „europian“, etj.

Diskriminimi ndaj qytetarëve të të ashtuquajturës Serbi e Vjetër buronte nga një politikë qeveritare e përcaktuar qartë. Në polemikat parlamentare midis deputetit Pavle Marinkoviq dhe Ministrit Stojan Protiq në nëntor 1913, Protiq tha hapur se ai nuk i konsideronte zonat e aneksuara si pjesë të territorit të Mbretërisë së Serbisë. Frika në rajonet serbe erdhi nga mundësia që shumica joserbe e këtyre zonave të fillojë të përdorë të drejtën e votës dhe të futen përfaqësuesit e tyre në Asamblenë Kombëtare Serbe.

Dimitrije Tucoviq, „Serbia dhe Arbëria“

Dimitrije Tucoviq lindi në fshatin Gostile afër Çajetinës në vitin 1881. Ai ndoqi shkollën e mesme në Uzhice dhe u diplomua në Fakultetin e Drejtësisë në Beograd. Ishte një nga themeluesit e Partisë Social Demokratike Serbe në vitin 1903. Në fushën e politikës kombëtare, ai mbrojti idenë e një federate të popujve të lirë ballkanik, dhe ishte kundër shtypjes nacionaliste dhe militarizmit në përgjithësi. Ai ishte kundër aneksimit Austro-Hungarez të Bosnjës dhe Hercegovinës në vitin 1908, por edhe kundër pushtimit serb dhe ambicieve koloniale në Shqipëri gjatë luftërave ballkanike. Në raportet e gazetës socialiste „Radničke novine“ dhe në librin e Tucoviqit „Serbia dhe Arbëria“, është ngritur zëri kundër krimeve të luftës të ushtrisë serbe, si dhe abuzimit dhe dhunës që ishin institucionalizuar në administratën ushtarake serbe në Shqipëri. Në atë libër, Tucoviqi u ngrit gjithashtu kundër stereotipeve negative për shqiptarët, të cilat ishin aq të përhapura sa hynë edhe në gazetarinë më serioze të asaj kohe. Për shembull, në librin e Dr. Vladan Gjorgjeviq, i cili u shtyp në vitin 1913, shqiptarët portretizohen si njerëz të etur për gjak të kohërave parahistorike, të cilët ende kanë bishta të cilët janë hequr tek njerëzit e tjerë përmes evolucionit. Gjorgjeviqi, në të njëjtën kohë, nuk ishte një publicist mendjelehtë për shkak të arsimimit dhe pozitës së tij shoqërore. Në kohën e tij, ai ishte i njohur si „kirurgu i parë serb“, dhe ishte anëtar i Akademisë Serbe të Shkencave dhe ish-kryeministër.

Prania dhe intensiteti e stereotipeve negative për shqiptarët deri më tani kanë mbetur një lloj lakmus letre për përcaktimin e intensitetit të nacionalizmit dhe ksenofobisë në shoqërinë serbe. Në librin e tij, Tucoviq i kushtoi një hapësirë të konsiderueshme dekonstruktimit të stereotipeve negative dhe ekspozimit të matricave shoviniste për shqiptarët, të cilat ishin në qarkullim në politikën, diplomacinë dhe gazetarinë serbe të kohës së tij. Përveç kësaj, në lidhje me shqiptarët, Tucoviq tregon një ndjeshmëri (dhembshuri) të caktuar dhe aftësi për të parë në mënyrë racionale dhe të paanshme pozicionin e tyre në situatën e krijuar nga fushata koloniale serbe në Shqipëri. Në formën më të mirë të së majtës së angazhuar, humaniste, ai protestoi kundër politikës imperialiste serbe ndaj shqiptarëve. Me një erudicion të padiskutueshëm dhe shumë bindës, Tucoviqi jep pasqyra të një antropologjie të ndryshme të popullit shqiptar në të cilën ai nuk flet për ndonjë prapambetje të paracaktuar dhe karakterologji të lindur negative, por vetëm për kushtet materiale të jetesës dhe kontekstin ekonomik, politik dhe ushtarak të situatës aktuale.

Ushtria serbe në Durrës

Duke shkruar për krimet serbe të luftës në Shqipëri dhe Kosovë dhe duke kritikuar sistemin e shfrytëzimit ekonomik që u imponua në ato zona, Tucoviq përmbushi detyrën e tij qytetare. Gjegjësisht, njeriu duhet të ketë guxim qytetar, në mes të entuziazmit të luftës dhe dehjes nga fitoret në luftërat ballkanike, të paralajmërojë bashkëqytetarët e tij se pushtimi serb i Shqipërisë „për herë të parë nga populli serb hoqi velin e një kombi të ndershëm që luftonte për çlirimin e tij“. Duhet të kishte jo më pak guxim qytetar për të thënë se Serbia, me qëndrimin e saj ndaj territoreve të okupuara, „hyri me dinjitet ... në shoqëri (koloniale) të anglezëve, hollandezëve, francezëve“. Nga ana tjetër, edhe pas një distancë të konsiderueshme kohore, duhet të pranojmë se Tucoviq, me kritikën e tij të pareshtur ndaj kësaj politike, vendosi Serbinë e kohës së tij në mesin e vendeve të civilizuara të botës, sepse aftësia për të reflektuar në mënyrë kritike dhe për të shqyrtuar paragjykimet e veta etnike dhe kombëtare është masa më e madhe e pjekurisë së një shoqërie apo komuniteti politik.

Libri i Tucoviqit Serbia dhe Arbëria dhe citimet nga artikujt e botuar në Radničke novine (1912-1913) si një reagim ndaj krimeve serbe të luftës dhe ambicjeve koloniale gjatë luftërave ballkanike janë përdorur prej kohësh si një lloj antiteze dhe leximi alternativ në fushën e përfaqësimit të shqiptarëve në shoqërinë serbe dhe jugosllave. Në Jugosllavinë socialiste, libri i Tucoviqit u përkthye dhe në gjuhën shqipe dhe në diskursin publik u përdor si një argument i fortë për ndërtimin e marrëdhënieve të vëllazërim-bashkimit të proklamuar midis serbëve dhe shqiptarëve.

Batalionet Mohamedane në mbrojtje të Beogradit në vitin1915.

Edhe pse banorët e të ashtuquajturës Serbi e Vjetër pas luftërave ballkanike ishin zyrtarisht dhe de facto qytetarë të klasit të dytë, ndaj të cilëve Mbretëria e Serbisë zbatoi një politikë diskriminimi kurse shteti i njëjtë vendosi t'i thërrasë po ata për të përmbushur shërbimin e tyre ushtarak gjatë luftës. Vendimi për rekrutimin e myslimanëve nga të ashtuquajturat Zona të reja u miratua pas shumë hezitimesh në Komandën e Lartë Serbe dhe qeverinë Serbe. Një sërë motivesh ndikuan në këtë, nga nevoja e dëshpëruar për të siguruar ushtarë për vazhdimin e luftës, e deri te nocioni i rekrutimit dhe luftës si një formë e integrimit të subjekteve të reja në sistemin shtetëror. Kjo dëshmohet nga studimi i dërguar Komandës Supreme nga Gjenerali Damjan Popoviq, komandant i trupave të Zonave të Reja. Studimin e ka shkruajtur nga selia e tij në Shkup, në dhjetor 1914, vetëm disa ditë pas fitores së madhe serbe në Betejën e Kolubarës: „Do ishte mirë që përmes hoxhave dhe myftive të mund të ndikohej që edhe ata të ndikojnë nga ana e tyre, që myslimanët këtë rekrutim të parë ta shohin si dëshirën tonë, për t'i barazuar me ne në gjithçka, madje edhe duke i lejuar të shërbejnë në ushtri. Gjithçka duhet të bëhet nga ana jonë, në mënyrë që rekrutët e rinj të kryejnë ritet e tyre fetare në të njëjtën mënyrë siç bënë gjatë shërbimit të tyre në ushtrinë turke dhe siç bëhet në ushtritë franceze dhe angleze“.

Imitimi i modelit francez dhe anglez të sundimit kolonial konfirmon qartë kritikat e Tucoviqit ndaj organizimit të administratës serbe në zonat e aneksuara. Përkundër shqetësimit për mbrojtjen e tipareve të tyre fetare, qëndrimi diskriminues dhe degradues i Popoviqit ndaj korpusit të të drejtave civile myslimane është shqetësues. Ai e kupton procesin e emancipimit të myslimanëve në kuptimin e barazimit të tyre me qytetarët e tjerë të Serbisë në detyrimet civile, dhe jo në të drejtat, kryesisht në fushën e detyrimit më të madh dhe më të vështirë, përkatësisht mbrojtjes së vendit nga armiqtë.

Ushtarët serbë të besimit mysliman (ritual fetar)

Ushtarët serbë të besimit mysliman (ritual fetar)

Rekrutimi i myslimanëve ka filluar që në dhjetor 1914 dhe janar 1915 dhe trajnimi i tyre ushtarak u krye në Nish. Në vitin 1915, oficeri serb Vasa Eshkiqeviq udhëtoi me tren dhe një pjesë të udhëtimit e bëri me rekrutë nga Serbia e Re: „Në Nish, kemi vazhduar secili në rrugën e vetë. Bashkëudhëtarët e mi, rekrutë maqedonas, u dërguan në Nishko pole, ku tashmë kishte disa mijëra të tillë dhe ata menjëherë filluan trajnimin e përshpejtuar të rekrutimit. Çfarë nuk kishte atje! Turq, arnautë dhe milete të tjera, secili me kostumin e tij kombëtar mbi të cilin kishte veshur një pallto shtetërore dhe në kokë kapelën shajkaça. I pashë duke praktikuar për disa ditë dhe e admirova të kuptuarit e tyre të lehtë gjatë trajnimit, veçanërisht kur togeri u shpjegonte atyre me nguti, ashpër dhe me një ton zyrtar se si duhej të mbaheshin në vendin më të rëndësishëm, në rojen e vdekjes, si duhej të mbanin pushkën, dhe sa hapa guxon dhe mund të afrohet ushtari i armikut, ose kushdo tjetër“.

Oficerët serbë që komanduan me këta rekrutë i panë gjërat me më pak entuziazëm. Në disa raporte të mbijetuara, ata flasin për frikën e përhapur të rekrutëve nga pagëzimi, për mënyrën se si ata hezitojnë të mbajnë shajkaçen apo kapelen serbe sepse u kujton kryqin, dhe për këtë arsye ata e qepin atë që të duket si një kapelë tradicionale shqiptare (plis ose qeleshe). Shumë rekrutë gjithashtu kanë folur hapur negativisht për shtetin serb, duke paralajmëruar dorëzimin e tyre armikut. Është deklaruar se batalionet myslimane nuk mund të përdoren të vetme në luftime, sepse ato ishin „një turmë ushtarake e paorganizuar“. Atyre iu zihej për të madhe që rreshtoheshin sipas fshatrave dhe jo sipas gjatësisë, shpesh largoheshin nga kazermat dhe ishtë e vështirë t'i kontrollosh. Sidoqoftë, pasi ushtria serbe kishte nevojë për çdo njeri në dispozicion, kishte rreth 7000 rekrutë myslimanë në Nish deri në mars, pothuajse dy regjimente të tëra.

Në formacione ushtarake, viti 1915.

Në vjeshtën e vitit 1915, Beogradi ishte një nga pikat kryesore të mbrojtjes serbe dhe doli se më shumë se gjysma e myslimanëve të rekrutuar në janar 1915 do të vendoseshin në maj në mbrojtje të kryeqytetit. Shumica e tyre ishin në Beograd më 6 tetor të të njëjtit vit, kur filloi një nga betejat më të ashpra në frontin ballkanik. Shumë episode të kësaj beteje u bënë pjesë integrale e historisë së Mbretërisë së Serbisë në Luftën e Parë Botërore, ndërsa ngjarje të caktuara - të tilla si sulmi i udhëhequr nga Majori Dragutin Gavriloviq - morën dimensione pothuajse mitike në kujtesën kombëtare. Sidoqoftë, pjesëmarrja e „batalioneve muhamedane“ në operacionet ushtarake është një pjesë plotësisht e lënë pas dore e betejës së tmerrshme tre-ditore për Beogradin. Komanda Supreme, së bashku me rekrutët myslimanë, i dërgoi një lloj udhëzimi Komandës së Mbrojtjes së Beogradit, d.m.th. „mendim për karakterin dhe karakteristikat e tyre morale, si dhe zakonet e tyre... për hir të trajtimit sa më korrekt të tyre, si dhe përdorimit sa më racional të taktikave të tyre“. Dokumenti kishte 12 pika, të cilat ishin vëzhgime të oficerëve serbë të cilët ishin në krye të rekrutëve pas mbërritjes së tyre në kazerma.

Së pari u kushtohet vëmendje shqiptarëve. Thuhet se „ushtari arnaut“ është i heshtur, mosbesues, i mbyllur, kokëfortë. „Ata janë fizikisht të shëndetshëm kurse gjendja e tyre mendore është vështirë të vlerësohet“. Dokumenti përmend gjithashtu nostalgjinë për shtëpinë, si dhe që shprehin simpati vetëm ndaj miqve. Ata nuk e tolerojnë kokëfortësinë dhe „kanë një urrejtje shumë të zhvilluar ndaj çdo gjë të huaj„. Rezistenca pasive dhe qëndrimi dinjitoz ndaj oficerëve të ushtrisë serbe tregojnë shkallën e kundërshtimit të tyre ndaj situatës në të cilën ndodheshin.

Në raportin e përmendur mbi profilin e rekrutëve, thuhej që ata respektojnë zakonet fetare dhe se kjo mund të shihet sidomos gjatë larjes. Stërvitja po përparon mirë, por problem për transferimin e njohurive ushtarake paraqet gjuha. Gjegjësisht, këta rekrutë flisnin me oficerët përmes përkthyesve. Vetëm një numër i vogël i rekrutëve dinin serbisht. Sidoqoftë, u vërejt se ata arrijnë të kuptojnë shpejt komandat në gjuhën serbe.

Mbrojtja e Ada Ciganlisë, sulmi tek magazinat e topave dhe barrikadat e Shemsa Midoviqit

Pas përgatitjeve masive të artilerisë gjermane më 6 tetor, ditën tjetër, filluan luftimet e përafërta, të cilat u përhapën në rrugët e Beogradit. Bogosav Vojnoviq-Pelikan, pjesëmarrës në betejat për mbrojtjen e Beogradit, vlerësoi batalionet muhamedane nën komandën e Tufegxhiqit: „Balalioni i tij (i kombinuar, vërejte D. Sharenac) përbëhet edhe nga dy batalione të regjimentit të 10-të kuadrik, luftëtarët tanë të rinj janë rekrutë myslimanë nga Sanxhaku. Nën komandën e organizuar të kolonelir Tufegxhiq, këto dy batalione u treguan të denja për armët serbe dhe barrikada e tyre tek Administrata e Fondeve para Teatrit, nën komandën e togerit Shemso Midoviq nga Sjenica, më së gjati i rezistoi austriakëve që vinin nga Dorçolli, të cilët nuk arritën fitore derisa gjermanët nuk dolën afër vendit që njihet si Londra“. I njëjti autor, Bogosav Vojnoviq-Pelikan, përmendi pjesëmarrjen e një batalioni muhamedan në zbrapsjen e suksesshme të përpjekjes gjermane për të zbarkuar në Ada Ciganlija. Ai shkroi: „Ato pjesë që arritën të zbrisnin në Ada, u shkatërruan thjesht nga ekuipazhi ynë nga një batalion i Regjimentit të 7-të të Thirrjes II dhe një batalion i Regjimentit të 10-të të Personelit (myslimanë)“. Pas tre ditësh betejë, tre të katërtat e Regjimentit të Dhjetë të Shtabit u shkatërruan, ashtu si të gjitha njësitë e tjera Serbe të Mbrojtjes së Beogradit.

Mbrojtja në Ada Ciganlija

Ka edhe të dhëna për pjesëmarrjen dhe guximin e shqiptarëve në këto luftime në rrugë. Oficeri serb Vasa Eshkiqeviq kishte dëgjuar për to dhe ka lënë dëshminë e mëposhtme: „Se sa të frikshme ishin luftimet pranë Beogradit mund të shihet nga fakti që detashmenti i Sremit humbi dy të tretat e njerëzve të tij, dhe vetëm katër nga dyqind xhandarët mbijetuan! Luftimet ishin veçanërisht të përgjakshme nga Ura e Savës, në drejtim të Magazinave të Topave Sllavisë. I gjithë batalioni i gjermanëve morri pjesë, duke qëlluar nga një pozicion në këmbë, dhe kur iu afruan Magazinave të Topave, u sulmuan nga një komitët serbe si rrëqebuj dhe një kompani ushtarësh arnautë me bomba dhe bajoneta në pushka, dhe për më pak se 10-15 minuta e gjithë zona ishte e mbuluar me kufoma armike. Arnautët tanë, megjithëse rekrutë, bënë mrekulli heroike me komitët“.

Bazuar në shënimet e ditarit të Komandantit të Mbrojtjes së Beogradit, Gjeneral Mihailo Zhivkoviqit, lidhur me 8 tetorin e vitit 1915, boshnjakët ishin midis qindra ushtarëve serbë që u kapën në Ada Ciganlija, si dhe në kalatën e Danubit. Për pjesët e tjera të Batalionit Muhamedan, Zhivkoviq thotë se ata filluan të copëtoheshin dhe të tërhiqeshin drejt Topçiderit. Rastet e dorëzimit dhe demoralizimit janë raportuar gjithashtu në linjat e tjera të mbrojtjes të mbajtura nga ushtarët etnikë serbë, pa praninë e pakicave kombëtare në radhët e tyre. Në atë kuptim, më domethënësja ishte kapja gjermane e ekuipazhit serb që mbrojti zonën përreth Qendrës së sotme Sportive „Millan Gale Mushkatiroviq“. Repartet muhamedane ndanë kështu fatin e ushtarëve serbë në mbrojtjen heroike dhe në tërheqjen e mëvonshme nga pozicionet e Beogradit.

Në pjesën e dytë të luftës në frontin ballkanik, ushtria serbe arriti në fund të vitit 1916 të rimarrë një pjesë të vogël të hapësirës shtetërore të Mbretërisë së Serbisë; bëhej fjalë për Manastirin dhe rrethinat e tij. Kjo mundësi u përdor në fillim të vitit 1917 për të futur përsëri popullsinë myslimane në radhët e ushtrisë serbe. Disa qindra myslimanë dhe të krishterë u rekrutuan nga komisioni ushtarak serb dhe „dhanë betimin ushtarak“. Ata ishin rekrutë të zonës së divizionit të Manastirit. Ata u angazhuan si fuqi punëtore, por edhe si ushtarë. Bazuar në burimet historike, del se ndaj tyre u zbatua një regjim më i butë kur bëhet fjalë për disiplinën ushtarake.

Nga 707,000 qytetarë të Mbretërisë së Serbisë që kaluan nëpër ushtrinë serbe gjatë viteve 1914-1918, midis 50.000 dhe 60.000 ishin të krishterë dhe myslimanë nga „Zonat e Reja“. Pra, një pjesë e konsiderueshme e ushtarëve të rekrutuar të cilët pothuajse me siguri nuk ndiheshin serbë, ishin të paktën në një moment pjesë e përpjekjeve luftarake të shtetit serb. Gjithashtu, ndoshta një të dhjetën e formacioneve ushtarake që mbrojtën Beogradin në 1915 përbëheshin nga pjesëtarët e batalioneve muhamedane, të cilët në disa raste mbrojtën me vendosmëri kryeqytetin e Serbisë. Njohja e pjesëmarrjes së grupeve të pakicave në ushtrinë serbe duhet të nënkuptojë gjithashtu keqardhje për trajtimin ndaj të cilit ishin ekspozuar pjesëtarët e atyre popujve, si dhe mirënjohjen e komunitetit të gjerë për meritat e tyre. Një veprim i tillë nga pala serbe do të kishte një jehonë pozitive tek publiku boshnjak dhe shqiptar, kurse episodet e përmendura të mbrojtjes së Beogradit mund të integrohen në kontekst më të gjerë të traditave ushtarake dhe historisë ushtarake të atyre popujve.

 

Pyetje:

1. Në çfarë konteksti dhe me çfarë kriteri luftërat ballkanike mund të konsiderohen luftëra emancipuese dhe çlirimtare? A ka historia në Serbi dhe Kosovë, apo në Maqedoni, domosdoshmërisht pikëpamje të kundërta për këtë çështje?

2. Cila ishte harta etnike e territoreve që i përkisnin Mbretërisë së Serbisë? Cili ishte qëndrimi i shtetit serb ndaj zonave të aneksuara? Pse qytetarëve të së ashtuquajturës Serbi e Vjetër u janë mohuar të drejtat civile dhe politike? Cili dokument e legjitimoi këtë? A ka ndonjë element që flet për administratën koloniale të Serbisë në ato pjesë dhe në Shqipëri?

3. Sipas mendimit tuaj, cila është domethënia e Dimitrije Tucoviqit në historinë e marrëdhënieve serbo-shqiptare? Sa duhet t'i kthehemi sot Tucoviqit, duke marrë parasysh që mendimi i tij ishte i një pakice?

4. Sa i rëndësishëm ishte kontributi i pakicave etnike në mbrojtjen e Serbisë në vitin 1915? Si duhet të shprehë mirënjohje shteti i sotëm i Serbisë për pjesëtarët e këtyre grupeve të pakicave? A do të kontribuonte një gjest i tillë në përmirësimin e marrëdhënieve serbo-shqiptare dhe serbo-boshnjake apo vetëm sa do t'i komplikonte ato?