Jugosllavia Socialiste (1945–1991)

Diferencimi midis atyre pjesëtarëve të pakicës gjermane që ndihmuan në mënyrë aktive Luftën Nacion Çlirimtare ose mbetën neutral dhe atyre që ishin të përfshirë në sistemin e okupimit ose përdorën një pozitë të privilegjuar në dëm të të tjerëve (siç ekzistonte gjatë luftës) u zyrtarizua në nëntor 1944. Në thelb, u vlerësua qëndrimi faktik dhe moral i pjesëtarëve të kombësisë gjermane, megjithëse shumica dërrmuese e tyre u dërguan në kampe ku shumë vdiqën, ndërsa numri më i madh u dëbuan me forcë në Gjermani.

Në tërësi, pas valës së parë të trishtuar të dhunës hakmarrëse, qeveria jugosllave që nga viti 1945 u përpoq të afirmonte idenë e vëllazërimit dhe bashkimit midis popujve dhe pakicave (kombësive) jugosllave. Një nga ligjet e para të miratuar (që në maj të vitit 1945) ishte ligji që ndalonte përhapjen e urrejtjes dhe mosmarrëveshjes kombëtare, racore dhe fetare, me dënime shumë të ashpra për shkelësit. Jugosllavia ishte gjithashtu një nga vendet që përfaqësonte pozicionet më progresive në Kombet e Bashkuara në lidhje me mbrojtjen e të drejtave të popullatave pakicë në nivel ndërkombëtar. Kjo qasje u thellua me rolin e Jugosllavisë në Lëvizjen e të Painkuadruarve; së fundmi, pjesëtarët e popujve të pakicave u përfaqësuan në organet më të larta të Lidhjes së Komunistëve dhe autoriteteve shtetërore.

Brenda kornizës politike të vendit socialist, i cili iu ofruar të gjithë qytetarëve, u afirmuan idetë e barazisë kombëtare, kurse Kushtetutën e vitit 1974 parashikonte „afrimin e njerëzve dhe të kombeve dhe kombësive, në përputhje me interesat dhe aspiratat e tyre për të krijuar një kulturë gjithnjë e më e pasur dhe civilizim të shoqërisë socialiste“.

Jugosllavia Socialiste si projekt emancipues?

Jugosllavia Socialiste proklamoi dhe arriti në një masë të konsiderueshme emancipimin dhe afirmimin kombëtar të grupeve deri atëherë të panjohura kombëtare të maqedonasve dhe malazezëve, dhe më vonë myslimanët e Bosnje dhe Herzegovinës dhe Sanxhakut. Konteksti statusor-juridik dhe politik i emancipimit kombëtar të shqiptarëve arriti standarde të larta brenda kornizës së autonomisë së konstituuar në territorin e Kosovës dhe Metohisë. Në kuptimin politik, megjithatë, nuk kishte parakushte as për këtë koncept minimal të demokracisë, siç e ka formuluar Schumpeter (e drejta e votë dhe zgjedhjet e lira). Në vend të demokracisë përfaqësuese, socializmi vendosi forma të ndryshme të demokracisë pjesëmarrëse, e cila përfshinte pjesëmarrjen masive dhe të vazhdueshme të një numri të madh njerëzish në nivel të kolektivit ku punonin, komunitetit lokal dhe të ngjashme. Kjo demokraci pjesëmarrëse shpesh mbante karakterin e emancipimit masiv në kuptimin më të drejtpërdrejt politik. Sfidat ndaj sistemit të barazisë kombëtare dhe organizimit federal-konfederal të vendit erdhën nga qarqet zyrtare dhe joformale të elitave politike dhe intelektuale serbe, të cilat e panë realizimin e emancipimit dhe barazisë së popullit serb brenda zgjidhjes së çështjes së provincave dhe forcimit të kompetencavr të shtetit federal. Kur centralistët serbë në kohën e Sllobodan Millosheviqit u përpoqën t'i realizonin këto aspirata me vendime të njëanshme dhe përpjekje të pasuksesshme përmes votës në forume partiake dhe brenda institucioneve të federatës, shteti jugosllav e nisi rrugën e shpërbërjes.

Kur shohim arritjet në fushën e modernizimit dhe arritjeve emancipuese të Jugosllavisë së parë dhe të dytë, ne në mënyrë të pashmangshme arrijmë në përfundimin se sipas së gjitha përbërësve të zhvillimit dhe emancipimit, periudha e Jugosllavisë socialiste ishte shumë më intensive dhe e gjithanshme në krahasim me ndryshimet gjatë monarkisë. Për shembull, kur krahason nivelin e arritur të mbulimit të sigurimit të punëtorëve, kujdesit shëndetësor, të drejtave dhe lirive civile të grave dhe kushteve të strehimit, situata në Jugosllavinë socialiste është aq e avancuar sa që duket sikur bëhet fjalë jo për vende të ndryshme por për shekuj dhe civilizime të ndryshme. Edhe në disa fusha të emancipimit që janë tërësisht liberale, Jugosllavia socialiste po tregohej më progresive se Mbretëria. Për shembull, liria e lëvizjes së njerëzve dhe punës në Jugosllavinë socialiste ka arritur përmasa të tilla që nga vitet 1960 sa që mund të thuhet se në atë aspekt politika e Jugosllavisë socialiste ishte më liberale sesa mbretëria nominale liberale e mesluftës e cila mbante një sistem jashtëzakonisht të ngurtë të kontrollit të lëvizjes dhe lëshimit të pasaportave.

Në fushën e të drejtave civile dhe barazisë së grave, një progres i vogël në tejkalimin e sistemit të trashëguar të diskriminimit ligjor dhe shoqëror ndaj grave është vërejtur gjithashtu edhe gjatë Jugosllavisë monarkike. Në të gjithë Mbretërinë e Jugosllavisë, sidoqoftë, dispozitat e kodeve civile të trashëguara që mbanin sistemin e pabarazisë thelbësore të grave mbetën në fuqi. Vetëm në Jugosllavinë socialiste gratë u bënë zyrtarisht dhe thelbësisht të barabarta me burrat, me përmbajtjen e emancipimit që e afroi shoqërinë jugosllave me idealin e emancipimit të grave në Perëndim. Fusha e vetme në kontekstin e të drejtave gjinore në të cilën nuk ka pasur progres, as në Jugosllavinë e parë dhe as në të dytën, ka të bëjë me pakicat seksuale; respektivisht, homoseksualiteti u trajtua si një vepër penale për të gjithë kohëzgjatjen e të dy Jugosllavive.

Sigurisht, në krahasimin e politikave të ndryshme të zhvillimit, ngecja e zhvillimit në kohën e mbretërisë dhe zhvillimi i përshpejtuar në kohën e Jugosllavisë socialiste duhet të shpjegohet nga konteksti i ndryshëm i ekonomisë ndërkombëtare, përkatësisht politikave monetare dhe modeleve neo-kejnesiane të stimulimit të konsumit dhe investimeve që krijuan rrethana shumë më të favorshme për zhvillimin e përgjithshëm të ekonomisë dhe shoqërisë gjatë Jugosllavisë socialiste. Në këtë kontekst, duhet të shohim gjithashtu edhe vështirësitë ekonomike me të cilat shoqëria jugosllave filloi të përballet gjatë viteve 1980, kur përveç tendencave globale të recesionit, Jugosllavia gjithashtu hyri në krizë të borxheve. Kjo periudhë krize kompromentoi shumë arritjet e mëdha zhvillimore dhe emancipuese të socializmit jugosllav, duke kontribuar në shpërbërjen e dhunshme të mëvonshme të shtetit të përbashkët.

Vëllazim-bashkimi – ideologjia kryesore e Jugosllavisë socialiste

Vëllazërim-bashkimi i popujve të Jugosllavisë ishte gjithashtu një nga parullat-mesazhet më të rëndësishme politike, parakusht për një luftë të suksesshme kundër pushtuesve dhe bashkëpunëtorëve të tyre dhe arritje shumë e rëndësishme e luftës, mbi të cilën u ndërtua i gjithë sistemi i marrëdhënieve ndëretnike në Jugosllavinë socialiste. Sidoqoftë, termi „vëllazërim-bashkim“, megjithë përmbajtjen e tij specifike jugosllave dhe socialiste, buron nga tradita europiane dhe, posaçërisht, revolucionare franceze (liria, barazia, vëllazëria), ashtu si revolucioni jugosllav gjeti vendin e tij në vijën e filluar nga Revolucion në Francë (për shembull, Edvard Kardel në vitin 1946 e përshkroi Jugosllavinë si një „republikë plebeje të jakobinëve“). Kjo ideologji nuk kishte në Jugosllavi të përbashkëta me idealin patriarkal të vëllazërisë, as me unitetin në kuptimin e fshirjes së diversitetit – përkundrazi: ajo përfaqësonte idealin e unitetit të mundshëm në larminë e identiteteve kombëtare..

Koncepti i vëllazërim-bashkimit është para së gjithash shtetëror-politik në thelb të tij, dmth përfaqëson verbalizimin e një koncepti të caktuar të shtetit si të një komuniteti shumëkombësh, dhe jo të komuniteti monoetnik (unitar). Komunistët jugosllavë kaluan nëpër faza të ndryshme të perceptimit të çështjes kombëtare – nga ideja e një populli jugosllav, përmes konceptit të shpërbërjes së Jugosllavisë sipas parimit të së drejtës së popullit për vetëvendosje, deri tek zgjidhja e cila mbizotëronte kah mesi i viteve 1930: vëllazërimin e popujve të Jugosllavisë në luftën e përbashkët kundër armikut klasor.

Edhe në luftën e përbashkët revolucionare antifashiste, e cila, pas okupimit të Jugosllavisë, u zhvillua brenda secilit prej popujve jugosllavë (pasi brenda secilit prej tyre kishte forca bashkëpunëtore me pushtuesit), duhej vëllazërim-bashkimi, i cili shfaqet si i tillë në lëvizjen komuniste menjëherë pas shpërthimit të luftës (së pari në formën e „vëllazërisë dhe harmonisë“). Ndër tekstet e para ku u përdor fraza „vëllazërim-bashkim“ është sigurisht një artikull nga Josip Broz Tito, botuar në gazetën Borba në fund të vitit 1941: „Duke krijuar vëllazërim-bashkimit e popujve të Jugosllavisë, PKJ organizoi një luftë të armatosur kundër pushtuesit“. Pra, ky „krijim“ i vëllazërim-bashkimit (në krahasim me elitat e paraluftës) mundësoj luftën e cekur. Gjithashtu, vëllazërim-bashkimi ishte një parullë ideologjike, e cila është e nevojshme për çdo lëvizje shoqërore si shprehje koncize e thelbit të saj. Kjo përmbajtje ideologjike filloi të institucionalizohej në vitin 1943 pas vendimit për riorganizimin e Jugosllavisë si federatë.

Pas përfundimit të luftës së fituar, ndër të tjera, edhe mbi platformën e bashkim-vëllazërimit, vëllazërim-bashkimi u bënë përmbajtje të gjithëpranishme, duke u lëkundur midis realitetit aktual dhe parullave të proklamuara. Fraza u gjet në emrat e institucioneve të ndryshme (veçanërisht shkollave), klubeve sportive, fabrikave, botimeve, madje edhe në emrin e autostradës Beograd-Zagreb (autostrada e vllazërim-bashkimit). Për të kontribuar në forcimin e marrëdhënieve të mira midis grupeve të ndryshme kombëtare brenda Jugosllavisë, u krijua një dekoratë – Urdhri i Vëllazërim-Bashkimit, e cila kishte dy urdhra, të krijuar me vendimin e Komandantit Suprem Josip Broz Tito në vitin 1943.

Memoriali i Boros dhe Ramizit në Landovicë afër Prizrenit (1963-1999)

Nga betimet pioniere të nxënësve më të vegjël të shkollës („Vllazim-bashkimi – pasuria jonë / si dritën e syve të mi / do ta ruaj edhe unë, pionieri i Titos / betohem me emrin tim të ndershëm“), përmes përmendjes së shpeshtë në fjalimet e Titos, deri tek dokumentet më të larta shtetërore - kushtetutes, vëllazërim-bashkimi e ka përshkuar të gjithë strukturën shoqërore. Që nga Kushtetuta e RSFJ-së e vitit 1963, vëllazërim-bashkimi është ngulitur si një nga parimet kushtetuese: „Popujt e Jugosllavisë, të vetëdijshëm se forcimi i mëtejshëm i vëllazërim-bashkimit të tyre është në interes të përbashkët, krijuan një komunitet federal socialist të punëtorëve“. Në përkufizimin kushtetues të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë gjithashtu përmendet vëllazërim-bashkimi: „Lidhja e Komunistëve të Jugosllavisë, nismëtarja dhe organizatorja e luftës nacionalçlirimtare dhe revolucionit socialist, me domosdoshmërinë e progresit historik është kthyer në forcë shtytëse të klasës punëtore dhe popullit punëtor në organizimin e socializimiz dhe arritjen e solidaritetit dhe vëllazërim-bashkimit të popullit punëtor“. Formulime shumë të ngjashme përsëriten në Kushtetutën e vitit 1974, megjithëse në këtë akt kushtetues fraza shfaqet në tërësinë e saj historike: „vëllazërim-bashkimi i kombëve dhe kombësive të Jugosllavisë“. Kjo shtesë e „kombësive“ nënkuptonte platformën e barazisë së shumicës (kombeve) dhe komuniteteve të pakicave (kombësive) të sjella në formën finale.

Në të gjithë Jugosllavinë, si dhe në secilën nga republikat e saj individualisht, vëllazërim-bashkimi shërbyen si një ind lidhës pas përvojave tragjike, të cilat u shënuan nga dhuna e madhe etnikisht e motivuar. Për Republikën e Serbisë, e cila përbëhej nga dy provinca – Kosova dhe Vojvodina – formula e vëllazërim-bashkimit ishte veçanërisht e rëndësishme në kontekstin e një strukture komplekse etnike me një prani të konsiderueshme të pakicave kombëtare – pra bashkësive etnike me origjinë jo-jugosllave, të cilat ishin edhe shumë të përqendruara në pjesë të caktuara të republikës, duke përbërë shumicën në ato zona. Prandaj, politika e barazisë kombëtare ka luajtur një rol kryesor në përpjekjen për të integruar pakicat kombëtare në proceset shoqërore duke njohur barazinë dhe të drejtat e përgjithshme.

 

Pyetjet:

1. Sipas mendimit tuaj, cilat janë hapat kryesorë emancipues të Jugosllavisë socialiste?

2. Mbi cilat baza u ndërtua shoqëria duke filluar nga platforma e vëllazërim-bashkimit të kombeve dhe kombësive jugosllave? Pse sot ideologjia e vëllazërim-bashkimit më së shpeshti refuzohet dhe merret me përbuzje?

3. Cilat grupe kombëtare arritën afirmimin e plotë gjatë Jugosllavisë socialiste?