Socijalistička Jugoslavija (1945–1991)

Diferenciranje između onih pripadnika nemačke manjine koji su aktivno pomagali Narodnooslobodilačkoj borbi ili se držali neutralno i onih koji su bili angažovani u okupacionom sistemu ili se koristili privilegovanim položajem na štetu drugih (kakvo je postojalo i za vreme rata) formalizovano je u novembru 1944. godine. U suštini, ocenjivalo se i faktičko, ali i moralno držanje pripadnika nemačke narodnosti, premda je ogromna većina njih odvedena u logore u kojima su mnogi stradali, dok je najveći broj nasilno iseljen u Nemačku.

U celini posmatrano, posle žalosnog prvog talasa osvetničkog nasilja, jugoslovenska vlast je od 1945. godine nastojala da afirmiše ideju bratstva i jedinstva među jugoslovenskim narodima i manjinama (narodnostima). Jedan od prvih zakona koji su doneti (već u maju 1945. godine) bio je zakon koji je zabranjivao širenje nacionalne, rasne i verske mržnje i razdora, sa vrlo strogim kaznama za prekršioce. Jugoslavija je, takođe, bila jedna od zemalja koje su u Ujedinjenim nacijama zastupale najprogresivnija stanovišta u pogledu zaštite prava manjinskog stanovništva na međunarodnom nivou. Ovakav pristup samo je produbljivan sa ulogom Jugoslavije u Pokretu nesvrstanih; konačno, pripadnici manjinskih naroda bili su zastupljeni u najvišim organima Saveza komunista i državnih vlasti.

Unutar političkog okvira socijalističke zemlje, koji je bio zadat svim građanima, afirmisane su ideje nacionalne ravnopravnosti, pri čemu je Ustav iz 1974. godine predviđao “zbližavanje ljudi i naroda i narodnosti, u skladu sa njihovim interesima i težnjama na putu stvaranja sve bogatije kulture i civilizacije socijalističkog društva”.

Socijalistička Jugoslavija kao emancipatorski projekat?

Socijalistička Jugoslavija je proklamovala i ostvarivala u značajnoj meri nacionalne emancipacije i afirmacije do tada nacionalno nepriznatih nacionalnih grupa Makedonaca i Crnogoraca, kasnije i Muslimana Bosne i Hercegovine i Sandžaka. Statusno-pravni i politički kontekst nacionalne emancipacije Albanaca dostigli su visoke standarde u okvirima autonomije koja je konstituisana na teritoriji Kosova i Metohije. U političkom smislu, međutim, nisu postojali preduslovi ni za onaj minimalni koncept demokratije, kako ga je formulisao Šumpeter (biračko pravo i slobodni izbori). Socijalizam je umesto predstavničke inaugurisao različite forme participativne demokratije koje su uključivale masovno i stalno participiranje velikog broja ljudi na nivou radnog kolektiva, lokalne zajednice i slično. Ova, participativna demokratija nosila je u sebi često i karakter masovne emancipacije u najneposrednijem političkom smislu. Izazovi sistemu nacionalne ravnopravnosti i federativno-konfederativnog uređenja zemlje dolazili su iz formalnih i neformalnih krugova srpske političke i intelektualne elite koje su ostvarenje emancipacije i ravnopravnosti srpskog naroda sagledavale u okviru rešenja pitanja pokrajina i jačanja ingerencija savezne države. Kada su srpski recentralisti u vreme Slobodana Miloševića ove aspiracije pokušali da ostvare jednostranim odlukama i neuspelim pokušajima preglasavanja na partijskim forumima i u okviru ustanova federacije, jugoslovenska država je krenula putem raspada.

Kada se sagledaju dostignuća u oblasti modernizacije i emancipatorskih dostignuća prve i druge Jugoslavije, dolazi se neminovno do zaključaka koji ukazuju da je u svim komponentama razvoja i emancipacije, period socijalističke Jugoslavije bio mnogo intenzivniji i svestraniji od promena koje su zabeležene u vreme monarhije. Na primer, kada se uporedi dostignuti nivo pokrivenosti radničkog osiguranja, zdravstvene zaštite, ženskih građanskih prava i sloboda i uslova stanovanja, situacija u socijalističkoj Jugoslaviji je tako unapređena da izgleda kao da je reč, ne o različitim državama već o različitim stolećima i civilizacijama razvoja. Čak i u nekim domenima emancipacije koji su striktno liberalne provenijencije, socijalistička Jugoslavija se pokazuje progresivnijom od Kraljevine. Recimo, sloboda kretanja ljudi i radne snage u socijalističkoj Jugoslaviji od šezdesetih godina dostiže takve razmere da se može reći da je u tom aspektu politika socijalističke Jugoslavije bila liberalnija od nominalno liberalne međuratne kraljevine koja je održavala krajnje rigidan sistem kontrole izdavanja pasoša i kretanja ljudi.

U domenu ženskih građanskih prava i ravnopravnosti, mali pomaci u pravcu prevazilaženja nasleđenog sistema pravne i društvene diskriminacije žena bio je zabeležen i u vreme monarhijske Jugoslavije. Za sve vreme Kraljevine Jugoslavije, međutim, na snazi su ostale odredbe nasleđenih građanskih zakonika koji su održavali sistem suštinske neravnopravnosti žena. Tek u socijalističkoj Jugoslaviji žene postaju formalno i suštinski ravnopravne sa muškarcima, uz sadržaje emancipacije koje su jugoslovensko društvo primicali idealu emancipacije žena na Zapadu. Jedina oblast u kontekstu rodnih prava u kojoj nije bilo pomaka, ni u prvoj, ni u drugoj Jugoslaviji odnosi se na seksualne manjine; homoseksualnost je, naime, za sve vreme trajanja obe Jugoslavije bila tretirana kao krivični prestup.

Svakako da u komparaciji različitih politika razvoja, razvojnu stagnaciju u vreme kraljevine i ubrzani razvoj u vreme socijalističke Jugoslavije treba objasniti i različitim kontekstom razvoja međunarodne ekonomije, naime, ekspanzivnom monetarnom politikom i neokejnzijanskim modelima podsticanja potrošnje i investicija u periodu posle Drugog svetskog rata, koji su stvorili mnogo povoljnije okolnosti za ukupni razvoj ekonomije i društva u vreme socijalističke Jugoslavije. U tom kontekstu treba sagledavati i ekonomske nedaće sa kojima se jugoslovensko društvo počelo suočavati tokom osamdesetih godina, kad je uz globalne trendove recesije Jugoslavija ušla i u dužničku krizu. Ovaj krizni period je u velikoj meri kompromitovao ogromna razvojna i emancipatorska dostignuća jugoslovenskog socijalizma doprinoseći kasnijem nasilnom raspadu zajedničke države.

Bratstvo i jedinstvo – glavna ideologema socijalističke Jugoslavije

Bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije bilo je takođe jedan od najznačajnijih političkih slogana-poruka, pretpostavka uspešne borbe protiv okupatora i njihovih saradnika i veoma važna ratna tekovina, na kojoj se gradio čitav sistem međunacionalnih odnosa u socijalističkoj Jugoslaviji. Međutim, pojam “bratstvo i jedinstvo”, uprkos specifičnom jugoslovenskom i socijalističkom sadržaju, poreklo vodi iz evropske i, specifično, francuske revolucionarne tradicije (sloboda, jednakost, bratstvo), kao što je i jugoslovenska revolucija svoje mesto pronalazila na liniji koju je začela francuska revolucija (primera radi, Edvard Kardelj je 1946. godine Jugoslaviju opisao kao “plebejsku republiku jakobinaca”). Ova ideologema nije imala u Jugoslaviji dodirnih tačaka ni sa patrijarhalnim idealom bratstva, niti sa jedinstvom u smislu brisanja različitosti – naprotiv: ona je predstavljala ideal mogućeg jedinstva u različitosti nacionalnih identiteta.

Koncept bratstva i jedinstva prvenstveno je državno-politički po svojoj suštini, odnosno predstavlja verbalizaciju određenog koncepta države kao višenacionalne, a ne mononacionalne (unitarne) zajednice. Komunisti Jugoslavije u shvatanju nacionalnog pitanja prošli su različite faze – od ideje o jednom jugoslovenskom narodu, preko koncepcije rasturanja Jugoslavije po principu prava naroda na samoopredeljenje, do rešenja koje odnosi prevagu sredinom tridesetih godina: bratstvo naroda Jugoslavije u zajedničkoj borbi protiv zajedničkog klasnog neprijatelja.

I u zajedničkoj revolucionarnoj antifašističkoj borbi, koja se, po okupaciji Jugoslavije, odvijala unutar svakog od jugoslovenskih naroda (pošto su se unutar svakog od njih nalazile i snage kolaboracije sa okupatorima) bilo je potrebno bratstvo i jedinstvo, koje se kao takva sintagma javlja u komunističkom pokretu upravo po izbijanju rata (najpre u formi “bratstvo i sloga”). Među prvim tekstovima u kojima je upotrebljena sintagma “bratstvo i jedinstvo”, svakako se nalazi i članak Josipa Broza Tita, objavljen krajem 1941. godine u Borbi: “Stvarajući bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije, KPJ je organizovala oružanu borbu protiv okupatora”. Dakle, to “stvaranje” bratstva i jedinstva (nasuprot predratnim elitama) omogućilo je pomenutu borbu. Takođe, bratstvo i jedinstvo je bilo ideološki slogan, kakav je neophodan svakom društvenom pokretu kao sažet izraz njegove suštine. Taj ideološki sadržaj počeo je da se institucionalizuje od 1943. i odluke o reorganizaciji Jugoslavije kao federacije.

Posle završetka rata dobijenog, između ostalog, i na bratsko-jedinstveničkoj platformi, bratstvo i jedinstvo postaje sveprisutni sadržaj, oscilirajući između aktuelne stvarnosti i oveštale parole. Sintagma se nalazila u nazivima raznih ustanova (naročito škola), sportskih klubova, fabrika, publikacija, čak i u nazivu auto-puta Beograd – Zagreb (Auto-put Bratstvo i jedinstvo). Za doprinos učvršćivanju dobrih odnosa između različitih nacionalnih grupa unutar Jugoslavije bilo je ustanovljeno i odlikovanje – Orden bratstva i jedinstva, koji je imao dva reda, ustanovljen odlukom Vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita 1943. godine.

Spomen-memorijal Boru i Ramizu u Landovici kod Prizrena (1963-1999)

Od pionirskih zakletvi najmlađih školaraca (“Jedinstvo, bratstvo – naše bogatstvo / kao zenicu oka svoga / čuvaću i ja, pionir Titov / tako mi časnog imena moga”), preko čestog pominjanja u Titovim govorima, do najviših državnih dokumenata – ustava, bratstvo i jedinstvo je prožimalo čitavu društvenu strukturu. Od ustava SFRJ iz 1963. godine, bratstvo i jedinstvo ugrađeno je i kao jedno od ustavnih načela: “Narodi Jugoslavije… svesni da je dalje učvršćivanje njihovog bratstva i jedinstva u zajedničkom interesu, ujedinili su se u saveznu republiku slobodnih i ravnopravnih naroda i narodnosti i stvorili socijalističku federativnu zajednicu radnih ljudi.” U ustavnoj definiciji Saveza komunista Jugoslavije takođe je, kao svojevrsni element definicije pomenuto upravo bratstvo i jedinstvo: “Savez komunista Jugoslavije, pokretač i organizator narodnooslobodilačke borbe i socijalističke revolucije, nužnošću istorijskog razvitka postao je organizovana rukovodeća snaga radničke klase i radnog naroda u izgrađivanju socijalizma i u ostvarivanju solidarnosti radnih ljudi i bratstva i jedinstva naroda”. Veoma slične formulacije ponavlja i ustav iz 1974. godine, premda se u ovom ustavnom aktu sintagma javlja u svojoj istorijskoj zaokruženosti: “bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti” Jugoslavije. Ovaj dodatak “narodnosti” značio je, do konačnih ishoda dovedenu platformu ravnopravnosti većinskih (naroda) i manjinskih (narodnosti) zajednica.

U čitavoj Jugoslaviji, kao i u svakoj od njenih republika ponaosob, bratstvo i jedinstvo služilo je kao vezivno tkivo posle tragičnih iskustava, koja su bila snažno obeležena etnički motivisanim nasiljem. Za Republku Srbiju, koja je u svom sastavu imala dve pokrajine – Kosovo i Vojvodinu – formula bratstva i jedinstva bila je naročito značajna u kontekstu složene etničke strukture sa znatnim prisustvom nacionalnih manjina – dakle etničkih zajednica nejugoslovenskog porekla, koje su, pritom, bile izrazito koncentrisane u pojedinim delovima republike, predstavljajući upravo većinu u tim oblastima. Zbog toga je politika nacionalne ravnopravnosti igrala ključnu ulogu u nastojanju da se nacionalne manjine priznavanjem ravnopravnosti i širokih prava integrišu u društvene procese.

 

Pitanja:

1. Koji su po tebi glavni emancipatorski iskoraci socijalističke Jugoslavije?

2. Na kojim osnovama je društvo izgrađivano polazeći od platforme bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda i narodnosti? Zašto se danas ideologija bratstva-jedinstva najčešće odbacuje i uzima sa omalovažavanjem?

3. Koje nacionalne grupe dostižu punu afirmaciju u vreme socijalističke Jugoslavije?