Kraljevina SHS/Jugoslavija (1918–1941)

Takvo stanje stvari bilo je dodatno zakomplikovano činjenicom da su se u novonastalim državama nalazile etničke manjine onih naroda čije su matične države u ratu bile poražene. To je, uz imanentni nacionalizam, vodilo ka izraženijem neravnopravnom tretmanu pripadnika “poraženih naroda”. U novonastaloj jugoslovenskoj državi to se, razume se, pre svega odnosilo na Nemce i na Mađare, koji su u njenim severnim delovima bili veoma brojne etničke manjine. Takođe, zbog specifičnosti albansko-srpskih odnosa, i pripadnici albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji bili su u, u mnogim aspektima, u položaju obespravljenih građana. Na kraju, osim sukoba u ratu, kao faktor nesuglasica delovala je (na prostoru nekadašnje Kraljevine Srbije) i pripadnost većinske i manjinskih grupa različitim religijskim zajednicama.

Uopšteno govoreći, odnos vlasti Kraljevine prema manjinskom stanovništvu bio je nepovoljan. Predstavnici srpske vladajuće elite nisu imali značajnije iskustvo života u multietničkom kontekstu: Kraljevina Srbija je do 1912/13. godine bila etnički gotovo homogena. U odnosu na izrazito malobrojne manjine postojalo je pretežno nepoverenje. Mnogi zakonski propisi neposredno su diskriminisali manjinsko stanovništvo – naročito ono neslovenskog porekla – dok su u domenu svakodnevnog života stvarane faktičke prepreke, koje nisu imale zakonsko utemeljenje. Takvo stanje je dovodilo i do toga da pripadnici manjinskih naroda koriste instrumente međunarodnog prava – peticije Društvu naroda protiv Kraljevine Jugoslavije. Međutim, značajnijeg poboljšanja položaja nacionalnih manjina nije bilo. Jedini izuzetak je položaj nemačke nacionalne manjine u predvečerje Drugog svetskog rata, što je u većoj meri bilo rezultat specifičnog položaja i uticaja Nemačke u Evropi u tom periodu.

Etnički predznak državne politike u Kraljevini SHS/Jugoslaviji

U okviru korpusa pitanja političke i nacionalne emancipacije na individualnom i kolektivnom nivou, u obe jugoslovenske države treba posebno naglašavati razliku između nominalnog, tj. normativnog i suštinskog ostvarenja tih prava. Tako je pored proklamovane ravnopravnosti tri konstitutivna naroda u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca već prilikom donošenja Vidovdanskog ustava (1921) došlo do faktičke majorizacije, a taj trend se nastavio i kasnije. Zatim, iako su različiti sistemi samouprave bili zakonski normirani za sve vreme režima Vidovdanskog i kasnije Oktroisanog parlamentarizma održani su samo jedni izbori za oblasne skupštine (1927) i nijedni izbori za sreske skupštine i nijedni za banovinska veća. Iako je ustav propisivao građansku ravnopravnost, gotovo svaki aspekt državne politike u vreme monarhijske Jugoslavije sprovođen je saobrazno etničkom ključu. Etnički kriterijum predodređivao je gotovo u potpunosti (poverljivu) administrativnu proceduru u domenu migracione politike ili sprovođenja mera agrarne reforme u međuratnoj kraljevini. Procedura izdavanja iseljeničkih pasoša ili izdavanja ulaznih viza za strance bila je u najvećoj meri određena etničkim kriterijumom. Među nepoželjnim strancima na prvom mestu bili su Jevreji i Nemci. S druge strane, u domenu iseljeničke politike favorzovano je iseljavanje nacionalnih manjina, u prvom redu Turaka (muslimana), Mađara i Nemaca. Dok su pripadnici ovih manjinskih grupa dobijali pasoše odmah po podnošenju zahteva, za tzv. nacionalni element, to jest pripadnike tri konstitutivna naroda, procedura je bila veoma komplikovana i ponekad je iziskivala konačno odobrenje predstavnika centralne vlasti (ministra prosvete). Ovo se naročito odnosilo na slučajeve kada su podnosioci molbi podnosili zahtev za iseljeničkim pasošem zajedno sa članovima porodica.

Ustavi Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije proklamovali su slobodu kretanja njenih građana, tako da je uvođenje etničkog kriterijuma u iseljeničku politiku bilo sprovedeno poverljivim (tajnim) raspisima koji su cirkulisali u državnoj administraciji. Ova skrivena državna politika imala je za posledicu da etničke grupe koje su sačinjavale 7-8 procenata populacije čine nekih godina i do polovinu svih iseljenika iz Kraljevine. Kad se obračun izvede u odnosu na broj iseljenika koji dolaze na 10.000 stanovnika određene etničke grupe, podaci postaju još upečatljiviji. Dok za etničke Nemce i Mađare prosečan godišnji broj (za period 1921-1928) iseljenika u ovoj relaciji iznosi 47,08, za etničke Srbe, Hrvate i Slovence broj iseljenika je samo 9,59. U 1924. godini ovaj odnos je bio više od 10 prema 1 u prilog pomenutih manjinskih grupa. Ovo je sve bez računjanja Turaka i muslimana koji su se selili za Tursku i koji nisu bili zavođeni u zvaničnu državnu statistiku.

Zakonodavstvo o agrarnoj reformi je takođe proklamovalo socijalno-ekonomske kriterijume i jednakost građana pred zakonom, a u praksi su agrarni interesenti (oni kojima je zemlja dodeljivana) bili gotovo isključivo etnički Srbi, Hrvati i Slovenci. Štaviše, mere agrarne reforme su veoma često sprovođene upravo na štetu manjinskih grupa, kao što je to bio slučaj sa turskom i albanskom nacionalnom manjinom u tzv. Južnoj Srbiji. Državna hipotekarna banka je dvadesetih godina XX veka obezbeđivala i kredite za kupovinu turskih imanja i obradivog zemljišta.

Državi koja je formirana bez suštinskog identitetskog konsenzusa manjkao je i politički konsenzus, a još veći problemi su proisticali iz nesprovođenja i inače, tankog zakonodavstva koje je omogućavalo samoupravu, ili osiguranje osnovnih građanskih prava. Etnička trvenja su bila tako izražena da su čak i u parlamentarnoj raspravi o carinskim tarifama 1925. otvarane plemenske i etničke međusobice, a nije vođena trezvena rasprava o ekonomskim ishodima primene predložene carinske tarife.

Izvesnih pomaka u domenu građanske, političke i nacionalne emancipacije je bilo, ali u različitom rasponu prema etničkim i političkim kriterijumima, koji su opredeljivali državnu politiku. U nacionalnom smislu značajnu emancipaciju dostižu slovenački i srpski etnički korpus koji je prvi put gotovo u celosti objedinjeni u okviru sopstvene nacionalne države. U političkom smislu, nakon Vidovdanskog palamentarizma koji je nominalno proklamovao emancipatorske ideje ravnopravnosti i opšteg biračkog prava, usledili su režimi koji su te proklamovane standarde unazadili i kompromitovali do mere, da se može govoriti o poništenju čitavog prethodnog projekta emancipacije. Proklamovanje unitarnog jugoslovenstva još više je ugrozilo legitimnost poretka koji je na taj način negirao nacionalnu posebnost, čak i onih etničkih grupa koje su bile nacionalno priznate.

 

Pitanja:

1. U kojoj meri se osnivanje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca može smatrati ostvarenjem prava naroda za samoopredeljenjem? Koji narodi su bili, uslovno rečeno zadovoljni prvom Jugoslavijom, a za koje narode je nacionalna i državna politika jugoslovenskih vlasti bila izrazito nepovoljna?

2. Da li je etnički kriterijum imao određenu ulogu u sprovođenju državne politike, ili se država ravnala isključivo principom građanske jednakosti?

3. Da li je država imala isti odnos prema svim svojim građanima u oblasti sprovođenja agrarne reforme ili izdavanja iseljeničkih pasoša? Da li je nejednakost proizilazila iz zakona ili je nametana nezakonitim i neustavnim putem?