Drugi svetski rat u Jugoslaviji (1941–1945)

Istorija Drugog svetskog rata na jugoslovenskom prostoru pretežno je opredeljena činjenicom agresije sila Osovine, ali je specifično iskustvo međuetničkog konflikta bilo u velikoj meri posledica neposredno prethodećeg perioda, u kome je nacionalna neravnopravnost opterećivala unutrašnje odnose u državi. Prevlast srpskih političkih elita i odsustvo volje da se nacionalno pitanje u Jugoslaviji rešava sveobuhvatnim sporazumom vodili su ne samo sukobima različitih nacionalno orijentisanih političkih koncepcija već stvarnoj i svakodnevnoj diskriminaciji, koja nije mogla zaobići ni pripadnike srpskog naroda u krajevima gde su živeli kao manjina. Kada se svemu tome doda i dugogodišnji nepovoljan položaj i nezadovoljstvo manjina poput mađarske, nemačke, italijanske, ili albanske, postaje jasno koliko je raspad Jugoslavije značio mnogostruku i policentričnu eksploziju na etnicitetu zasnovanih sukoba.

Sve kvislinške tvorevine na prostoru razorene Jugoslavije bile su etnocentrične i, u meri u kojoj im je to bilo omogućeno, izrazito agresivne prema manjinama. Po masovnosti zločina prednjačila je Nezavisna država Hrvatska, koja je najradikalnijim merama sprovodila genocidnu politiku u odnosu na Srbe, Jevreje i Rome. Međutim, uz manje sistematičnosti i logističke pripreme, po karakteru zločina nisu se bitno razlikovali ni postupci pripadnika vojnih i paravojnih formacija u drugim delovima rasparčane jugoslovenske države. Brutalne četničke akcije odnosile su hiljade života nesrpskog civilnog stanovništva, kao i onih koji su percipirani kao protivnici, revolucionari, komunisti među samim Srbima. Srbi su, sa druge strane, teško stradali i na prostoru Mađarske, kao i na Kosovu, odakle su u velikom broju proterivani, ali i ubijani.

“Rat svih protiv svih” bio je surova realnost protiv koje su snažno istupili jugoslovenski komunisti, koji su organizovali široko inkluzivan oslobodilački pokret. Njegova okosnica bilo je obraćanje pripadnicima svih jugoslovenskih naroda prvenstveno na antifašističkoj, ali i i na progresivnoj (ne nužno revolucionarnoj) političkoj platformi. Ova nacionalno inkluzivna, narodnofrontovska opcija tokom čitavog rata imala je i jasno revolucionarnu komponentu, ali je činjenica da revolucionarno opredeljenje nije bilo od primarnog značaja u domenu regrutovanja boraca protiv fašizma.

Za Narodnooslobodilački pokret bilo je od naročitog značaja to što je predstavljao internacionalistički mikrokosmos i što je u svojim redovima imao ne samo pripadnike južnoslovenskih naroda, već i pripadnike nemačke, mađarske, italijanske, albanske i drugih nacionalnih manjina, čije su “matične države” bile agresori. Osnovni kriterijum bio je – spremnost na borbu protiv fašizma i okupatora. Upravo je kroz antifašističku paradigmu bilo snažno naglašeno protivljenje rasnim i etničkim sadržajima te ubilačke ideologije, a najrečitiji izraz toga bila je ideologema “bratstva i jedinstva”.

Telmanovci – partizanska četa jugoslovenskih Nemaca

Dobro je poznato da je Narodnooslobodilački pokret (NOP) bio nacionalno inkluzivan i da je na temelju antifašizma uključivao u svoje borbene redove pripadnike različitih naroda koji su živeli na prostoru Jugoslavije. Takva politika proizilazila je neposredno iz ideološkog miljea lidera i pokretača NOP – jugoslovenskih komunista, kod kojih je sasvim prirodno rođena ideja da stanovište proleterskog internacionalizma transformišu i neposredno primene i na nacionalno heterogenu strukturu državnog okvira u kom su i sami delovali.

Osim toga, komunistički oružani pokret privlačio je, u osnovi, iste takve, internacionalističkim pogledima bliske, pojedince iz nejugoslovenskih naroda. Činjenica je, takođe, da je na prostoru Jugoslavije takođe besneo rat između samih pripadnika jugoslovenskih naroda, pa je i u tom aspektu bio značajan ovaj internacionalistički pristup. I u proglasu iz jula 1941. godine organizatora ustanka protiv fašističkih okupatora pozvani su (pomalo nezgrapnom formulacijom) “narodi Jugoslavije: Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i drugi”.

Proglas CK KPJ od 15. aprila 1941.

Naročito je bio težak izazov okupiti i pod oružjem za borbu organizovati pripadnike onih naroda čije su manjine živele u Jugoslaviji, a čije su nacionalne države činile okosicu agresorskog saveza. To je bilo tim teže, jer su međunacionalni odnosi u međuratnom periodu bili u osnovi nepovoljni i ispunjeni nepoverenjem, pa i netrpeljivošću. U tom pogledu se naročito ističu manjinske zajednice Nemaca, Italijana, Albanaca i Bugara. Pa ipak, pripadnici svih ovih naroda biće zastupljeni u redovima Narodnooslobodilačke vojske. U većini, oni su i pre rata građani Jugoslavije, ali je bilo i “prebega” iz redova okupatorskih jedinica (naročito u slučaju Italijana). Najmanje boraca koji su pristupili NOP iz redova manjinskih naroda, iako je reč o veoma brojnoj manjini, bilo je u slučaju Nemaca. Dok su postojale čitave brigade sastavljene od Italijana, Mađara ili Albanaca, u slučaju jugoslovenskih Nemaca radilo se tek o jednoj četi, koja je tim više i zanimljiva.

Pojedinačnih slučajeva pristupanja lokalnog nemačkog stanovništva odredima NOP (kao i u sasvim malim grupama) bilo je još od 1941. godine, pretežno na prostoru Vojvodine i Slavonije. Međutim, jedan od najistaknutijih partizanskih boraca nemačkog porekla bio je Ivan Muker, koji je imao (za ono vreme) ponešto atipičnu biografiju: roditelji, koji su bili iz slavonskog Daruvara, preselili su se u Austriju, gde im se rodio sin Ivan.

Porodica se za poslovima selila nazad u Jugoslaviju, sve do Kruševca i Smederevske Palanke. Sam Ivan je bio metalski radnik, a rat je dočekao u Smederevskoj Palanci, kao komunistički aktivista. Bio je aktivan u borbama u Srbiji do marta 1942. godine, kada je u bezizlaznoj situaciji oduzeo sebi život, kako ne bi pao u ruke nemačkoj poteri. Posle rata, 1953. godine, proglašen je za narodnog heroja, a njegovo ime i sada nosi jedna škola u Smederevskoj Palanci.

Kada je broj partizanskih vojnika Nemaca na području Slavonije porastao na nekoliko desetina odlučeno je da bude formirana posebna četa, po ugledu na postojeće mađarske i čehoslovačke jedinice. Pod zastavom vajmarske Nemačke na kojoj se nalazila crvena petokraka zvezda, komande za borbu protiv naci-fašističkih okupatora izdavane su na nemačkom jeziku, a jedinica je bila i srazmerno “elitno” naoružana, kako bi se i na taj (u ratu simbolički) način ukazalo na uvažavanje činjenice da su pripadnici, po svemu privilegovanih pojedinaca u datom kontekstu okrenuli oružje protiv sistema koji im je garantovao povlašćen položaj.

Po samom osnivanju četa je imala 30 do 40 boraca, pretežno iz Slavonije, zatim iz Vojvodine i određen broj stranaca. Njen zapovednik je bio Rudolf Vaupotič dok je za njegovog zamenika imenovan Jozef Kirhner. Zanimljivo je da je komesar ove čete bio Ivan Johan Muker, koji je do tada bio na dužnosti komesara u XVIII slavonskoj brigadi. Reč je o ocu Ivana Mukera, o kojem je već bilo reči, a u vreme formiranja ove čete Johan Muker je već bio izgubio oba sina – Ivana i Augusta. Četa je imala i žene u svojim redovima, a jedna – Beta Štimberger, nalazila se na mestu sekretarke skojevske organizacije.

Četa je bila nazvana po Ernstu Telmanu, vođi nemačke Komunističke partije, koji je bio i njen kandidat za predsednika Nemačke, a po dolasku na vlast nacista bio zatočen. U vreme formiranja čete on je još uvek bio živ, ali je u avgustu 1944. godine pogubljen u logoru Buhenvald. Po svojoj eponimnoj ličnosti i pripadnici ove čete nazivali su se telmanovci.

U toku jednoipogodišnjeg ratovanja četa je zaista prolazila kroz veoma teške zadatke. Ona nije bila paradnog tipa i u borbama su ginuli njeni najistaknutji borci. U novembru 1943. godine u sukobu sa nemačkim i ustaškim jedinicama na putu Našice – Slatina četa je izgubila oko 17 boraca (što je tada činilo oko trećine njenog sastava). Posle ovog događaja upućen je poziv svim pripadnicima nemačke narodnosti u jedinicama NOP da se priključe Telmanovcima. Trpeći gubitke i popunjavajući redove novim borcima, kroz četu je prošlo oko stotinu boraca i borkinja protiv fašizma. Za mnoge se ubrzo znalo samo po imenu, ali su bilo kakvi podaci o životu pre stupanja u četu zauvek ostali nepoznati, naročito za pojedince koji su se našli u četi, a bili su poreklom iz stranih država – Nemačke, Belgije, Austrije, Francuske...

 

Pitanja:

1. Koju ulogu etnički sukobi igraju u celini ratnih događanja na prostoru okupirane Jugoslavije 1941-1945? Ko su bili glavni protagonisti međuetničkih sukoba?

2. Kako objašnjavaš nacionalnu inkluzivnost partizanskog pokreta i činjenicu da je čak i predstavnike nemačke nacionalne grupe uspeo da uvrsti u aktivan antifašistički pokret?

3. Šta su po tebi glavne poruke višegodišnjeg postojanja i aktivne borbe Telmanovaca protiv okupatorskih snaga na prostoru Jugoslavije?