|
Nisam nameravala da branim Latinku Perović od napada Zlatka
Pakovića. Nju najbolje brani njeno sopstveno delo, a napadi na nju
najbolje sami govore o svojim piscima. A i ko bi sve to postigao?
Braniti Latinku Perović od svakog napada, koji su naročito učestali
poslednjih godina, bio bi skoro full time job. Jer, malo je onih
koji drže do svog plasmana u čaršiji koji sebi nisu dali u zadatak
da je, makar u prolazu, ošinu, ali o tome kasnije. Nisam htela da se
uključim u reagovanja na ovaj napad i zbog toga što takve polemike
daju veći značaj napadačima nego što oni to zaslužuju. Ipak, na ovaj
tekst podstakao me je, za mene važan, istoriografski razlog.
Pored uobičajenog lepljenja etiketa i ličnih kvalifikacija, tekst
Zlatka Pakovića razlikuje se od drugih napada na Latinku Perović po
tome što, tobože, polazi od analize njenih knjiga i, tobože,
raskrinkava njen istoriografski revizionizam. Paković kaže: „Kad se
pogledaju… istoričarka koja je 1985. godine objavila dvotomnu knjigu
„Srpski socijalisti 19. veka“ i istoričarka koja je 2015. godine
objavila knjigu „Dominantna i neželjena elita“, gledaju se dve
potpuno različite istoričarke i persone, iako obe nose isto ime i
dele istu osobu, Latinku Perović“.
Kada se ovako manipuliše nečijim radom i bibliografijom, na to se
već mora odgovoriti. U prvom redu zbog toga što bi nedovoljno
obaveštenom čitaocu nakon čitanja Pakovićevih argumenata ostao
sasvim pogrešan utisak. Naime, iz teksta bi se moglo zaključiti da
je Latinka Perović u svom radnom veku objavila samo dve knjige koje
se pominju u tekstu (Srpski socijalisti 19. veka I-II, 1985. i
Dominatna i neželjena elita, 2015), da između njih, tokom tih
trideset godina, ona ništa nije radila, već da se odjednom, 2015.
godine, probudila kao revizionistkinja, koja nikakve veze nema sa
svojom inkarancijom iz 1985. Već samo u ovde citiranoj rečenici
Paković nedvosmisleno pokazuje pet ključnih stvari: 1. Nije čitao
ili nije razumeo prva dva toma Srpskih socijalista 19. veka; 2. Ne
zna da postoji i treći tom Srpskih socijalista 19. veka, objavljen
1995, koji je ključan za razumevanje ukupnog opusa Latinke Perović;
3. Nije obratio pažnju ili ni ne zna da je Perović između drugog i
trećeg toma objavila 9 knjiga istorijskih izvora i monografija;[1]
4. Ne zna ili nije obratio pažnju da je, zatim, između trećeg toma i
Dominantne i neželjene elite ona objavila još 8 knjiga istorijskih
izvora, sopstvenih monografija[2] i nebrojeno naučnih članaka samo
na teme o kojima ovde govorimo; 5. Na kraju, nije pročitao ili nije
razumeo ni Dominantnu i neželjenu elitu.
Krenimo redom. Već u prva dva toma svog kapitalnog dela Srpski
socijalisti 19. veka autorka utvrđuje da je, pored zapadnoevropskih
uticaja na prve srpske socijaliste i posebno na Svetozara Markovića,
postojao dominantan uticaj ruskih narodnjaka, koji su u starim
slovenskim ustanovama, zadruzi u prvom redu, videli idealnu osnovu
budućeg socijalizma, osnovu zasnovanu na konceptima kolektivne
svojine, egalitarnog društva i narodne države. Nakon objavljivanja
tih knjiga, Perović prelazi na komparativne studije ruskih i srpskih
mislilaca i kao rezultat tog ogromnog posla objavljuje, sa svojim
predgovorima i kritički obrađena, dela najuticajnijih mislilaca bez
kojih ne bi bilo moguće jasno detektovanje osnovnih pravaca srpske
političke misli. Nakon svih tih istraživanja i deset godina nakon
prva dva toma, Perović objavljuje i treći tom Srpskih socijalista
19. veka, koji je njeno prekretno delo. U toj knjizi, proučavajući
naslednike Svetozara Markovića, ona vrši zaokret u odnosu na
uobičajena tumačenja srpskog radikalizma, koja su se mogla naći u
ranijoj srpskoj istoriografiji. Ona tim delom dokazuje da su pravi
Markovićevi naslednici radikali Nikole Pašića, koji ideju narodne
partije i narodne države izvode direktno iz Markovića, pretvarajući
je u srpsko narodnjaštvo (danas bismo rekli populizam), koji na
vlasti ostaje narednih pola veka, bar do Pašićeve smrti 1926, ako ne
i kasnije. Izvore tih ideja ona je našla upravo u delima ruskih
pisaca koje je objavila u presudnoj deceniji za njeno delo
(1985-1995).
Nakon te monografije, Perović nastavlja s objavljivanjem izvora koji
osvetljavaju narodnjački pravac započet u delu Svetozara Markovića,
ali počinje da se bavi i srpskim liberalima 19. veka, kao antipodima
narodnjačkim strujama.[3] Uporedo, a posebno od početka ratova za
jugoslovensko nasleđe, sve se intenzivnije bavi procesima
modernizacije u Srbiji, podstaknuta potpunim kolapsom srpskog
društva devedesetih godina prošlog veka. Iz tih istraživanja nastao
je niz zbornika naučnih radova[4] i konferencija koje je
organizovala, a koji su pomogli da se dođe do novih saznanja o
dominantnim ideologijama koje su u procesima dugog trajanja
obeležile savremeni razvoj Srbije. Tek nakon svih objavljenih tomova
knjiga i dubinskih istraživanja, trideset godina nakon prvih tomova
Srpskih socijalista 19. veka Perović objavljuje knjigu Dominantna i
neželjena elita, kao neku vrstu sinteze svog prethodnog
višedecenijskog rada.
Ova bibliografska analiza bila je neophodna da bih pokazala kako se
razvijalo istoriografsko delo Latinke Perović i da bi čitaoci stekli
uvid u sve ono što je ona uradila i objavila. Kroz sva ta
istraživanja i objavljene knjige ona je pomerala sopstvena i naša
saznanja, postepeno otkrivajući sve slojeve ideologija koje su
obeležile modernu Srbiju, tražeći idejne okvire i uzore koji su
izvršili najdublji uticaj na formiranje različitih koncepata tokom
19. i 20. veka. Taj proces saznavanja se zove nauka.
U nauci ne samo da je dozvoljeno, već je i neophodno pomeranje
prethodnih saznanja. To je njen zadatak i njena obaveza. Uz to,
važno je reći da na društvene nauke (možda na istoriografiju čak i
više nego na druge) utiče i vreme sadašnje, da je ono to koje stalno
pokreće da se prošlost uvek iznova čita, u traganju za procesima
koji su doveli do toga da naša savremenost bude baš ovakva kakva je.
Zbog toga su i duboka srpska kriza i ratovi devedesetih podsticali
Latinku Perović da u dubljoj prošlosti traži uzroke propadanja. Ti
zadaci koje postavlja sadašnjost izoštravali su njen pogled,
omogućili joj da detektuje probleme i da ih posle svih pročitanih
dokumenata i objavljenih tomova knjiga poentira u knjizi Dominantna
i neželjena elita. Između te knjige i dvotomnih Srpskih socijalista
19. veka stoji prava linija dubinskih naučnih istraživanja, linija
koja nije imala čak ni skretanja koja su takođe svojstvena nauci, a
o skokovima i preokretima o kojima govori Paković da i ne govorimo.
Okvir proučavanja srpske leve misli koji je postavila 1985. godine
se dopunjavao, produbljivao narednih decenija, u kapitalnim delima u
kojima su srpskoj istoriji postavljena sasvim nova pitanja.
Predstaviti delo Latinke Perović na način na koji je to učinio
Zlatko Paković najviše odgovara onom tužnom: „nisam čitao, ali
znam…“. Takvo „znanje“ iskoristiti za optužbu za revizionizam i,
takoreći, izdaju same sebe, je manipulacija. Otkriti sada i
saopštiti urbi et orbi da je Latinka Perović liberal je skoro
komično, jer je nju za to još 1972. optužio Tito, što su ona i cela
ta generacija skupo platili. Napasti Latinku Perović u godini kad su
o njoj izašle dve knjige napada, s desna (M. Lompar) i s leva (M.
Bogdanović), nije baš originalno, pa bi se svaki zaista kritički
intelektualac morao zamisliti pre nego što u to kolo uskoči. A
posebno bi se morao zamisliti Zlatko Paković, koji je u Politici
2009. svoj članak počeo ovim rečima: „Današnja Srbija ima veliku
sreću sa svojim istoričarkama, među kojima se naročito ističu
Latinka Perović, Olga Popović i Dubravka Stojanović koje, iako
pripadnice različitih generacija, predstavljaju prekretničku
nacionalnu školu istorijskog mišljenja“. Napisati danas nešto sasvim
suprotno tome, bez vidljivog razloga, zove se revizionizam.
Razmislite zašto. Bojim se da odgovor leži u, kod Pakovica i drugih
neokomunista, omraženom odnosu cost-benefit. Lako je odapeti strelu
u metu koja je još u Titovo vreme stavljena na leđa Latinke Perović.
To mu dođe taj „cost“, odnosno lako je i jeftino. A „benefit“ u
čaršiji ne može da omane.
1. Pera Todorović,
Izabrani spisi I-II, Beograd 1986; Dimitrije-Mita Cenić, Izabrani
spisi I-II, Beograd 1988; Avram Petrović, Uspomene, Gornji Milanovac
1988; Latinka Perović, Planirana revolucija. Ruski blankizam i
jakobinizam, Beograd-Zagreb 1988; Pera Todorović, Dnevnik, Beograd
1990; Pera Todorović, Krvava godina, Beograd 1991; Latinka Perović,
Srpsko-ruske revlucionarne veze, Beograd 1994; Pavel Apolonović
Rovinski, Zapisi o Srbiji 1868-1869, Beograd 1994 (Predgovor);
Vladimir Solovjev, Rusko nacionalno pitanje (Predgovor), Cetinje
1995; Nikola Pašić, Pisma Članci i govori (s Andrejem Šemjakinom),
Beograd 1995; Pera Todorović, Ogledalo. Zrake iz prošlosti, Beograd
1995.
2. Nikola Pašić u
Narodnoj skupštini, I-II, Beograd 1997; Dimitrij Volkogonov, Lenjin,
Politički portret, (Predgovor),Podgorica 1997; Pera Todorović,
Srpska stvar u Staroj Srbiji, Uspomene na kralja Milana, Beograd
1997; Pera Todorović, Ličnosti i ličnost, Beograd 2000; Latinka
Perović, Ljudi, događaji, knjige, Beograd 2000; Aleksandar Hercen,
Ruski narod i socijalizam (Predgovor), Podgorica 2000; Petar
Kropotkin, Etika (Predgovor), Podgorica 2001; Mihail Bakunjin,
Državnost i anarhija, Podgorica 2008; Između anarhije i autokratije,
Beograd 2006.
3. Posebno videti:
„Stojan Novaković o srpskom radikalizmu“, Tokovi istorije, 1998,
I-II; „Živojin Žujović – između liberalizma i socijalizma“,
Liberalna misao u Srbiji, Beograd 2001; „Milan Kujundžić – Aberdar“,
Liberalna misao u Srbiji, Beograd 2001; „Liberalni demokrat Milan
Piroćanac i nastojanja za modernizaciju Srbije 19. veka“, Zbornik
Janka Pleterskog, Ljubljana 2003; „Milan Piroćanac, Zapadnjak u
Srbiji“, Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka, Beograd
2003.
4. Srbija u
modernizacijskim procesima, (ur. L. Perović), Beograd 1994; Srbija u
modernizacijskim procesima, 2, Položaj žene kao merilo modernizacije
(ur. L. Perović), Beograd 1998; Srbija u modernizacijskim procesima,
3, Uloga elita (ur. L. Perović), Beograd 2003; Srbija u
modernizacijskim procesima, 4, Žene i deca (ur. L. Perović), Beograd
2006. |
