|
Nedavno je grupa političara iz Socijaldemokratske partije Austrije
uz podršku istoričara i aktivista pokrenula inicijativu za zabranu
okupljanja simpatizera ustaškog pokreta prilikom obeležavanja
stradanja iz 1945. na polju kod Blajburga u austrijskoj pokrajini
Koruška. Redovno godišnje komemorisanje blajburških ubistava odavno
je prestalo da bude pomen stradalima i pretvoreno je u masovno
okupljanje fašističkih i neonacističkih grupa ne samo iz regiona već
iz čitave Evrope. Okupljanja na Blajburgu i simbolika toga mesta već
više od dve decenije važno su političko pitanje u Hrvatskoj, delom i
regionu, a sve to dobija, očito, i evropske razmere. Jedan od
istorijskih paradoksa je u tome što se sinhrono, dok Austrija
obeležava oslobađanje nacističkih koncentracionih logora, pre svega,
Mathauzena, poklonici fašističkih pokreta okupljaju, promovišući
ideje koje su dovele do gasnih komora i 20. vek načinile vremenom
nezamislivih patnji miliona ljudi. Jedna od intencija pokretača
inicijative je i pritisak na Vladu Hrvatske da ukine finansijsku
podršku navedenoj manifestaciji. Upravo se oko pitanja državne
podrške blajburškoj komemoraciji vodila višegodišnja bitka između
vodećih političkih stranaka u Hrvatskoj – HDZ-a i SDP-a. Prvi su
blajburškoj komemoraciji davali državno pokroviteljstvo,
identifikujući time de facto čitavo društvo sa poraženim
kvislinštvom, dok su drugi ukidali to pokroviteljstvo, praveći,
nikad do kraja otvorenu, distancu prema komemorisanju stradanja
ustaških formacija u odmazdi Jugoslovenske armije.
Kao istorijski pojam u kulturi sećanja, Blajburg je bio simbol i
zbirno ime za stradanje glavnine poraženih jugoslovenskih
kvislinških formacija, određenog broja civila, ali i nemačkih
vojnika koji su izbegli iz Jugoslavije u vreme završnih borbi za
njeno oslobađanje od fašizma. Najbrojniji su bili hrvatski
pripadnici ustaškog pokreta i domobranskih jedinica, uz veći broj
muslimanskih, srpskih, crnogorskih i slovenačkih kvislinga.
Najbrojniji kvislinzi na teritoriji Jugoslavije bile su trupe NDH,
procena je da su brojale i do 170.000 ljudi. Predstavnici
Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije upućivali su tokom rata više
javnih poziva mobilisanim pripadnicima kvislinških vojski da pređu u
redove jedinog antifašističkog pokreta u Jugoslaviji – partizana.
U završnim danima rata ključni cilj oružanih snaga Vermahta u
Jugoslaviji i snaga NDH koje su se povlačile sa Balkana je bio –
umaći izvan dometa partizana, tj. Jugoslovenske armije, kako se ne
bi predali njima. Prva, Druga i Treća jugoslovenska armija
učestvovale su u poteri za ostacima navedenih kvislinških jedinica.
Njihov položaj je bio posebno otežan kada su 13. aprila 1945.
Sovjeti zauzeli Beč, dok je u isto vreme došlo i do proboja Sremskog
fronta u Jugoslaviji. Kada je pala i tzv. Zvonimirova linija istočno
od Zagreba između Drave i Save, koju su Nemci i ustaše bili rešeni
nepopustljivo da brane, jedini cilj je bio dokopati se Austrije i
predati se zapadnjacima. Naredba ustaške vlade je bila odbacivanje
predaje partizanima, što brže povlačenje prema Austriji i predaja
Britancima. Cilj je bio jasan – spasiti vođsto i što više vojnih
efektiva oružanog sastava NDH za borbu protiv nove Jugoslavije, a uz
pretpostavku skorog sukoba između komunističkog Istoka i
kapitalističkog Zapada. Slične iluzije o brzom otpočinjanju novog
svetskog rata imalo je i vođstvo poraženog četničkog pokreta u to
vreme.
Ustaška vlada je napustila Zagreb 4. maja 1945. a Pavelić dva dana
kasnije. Uporedo sa povlačenjem vojnih snaga NDH, sejana je panika
među stanovništvom kako bi se što veći broj civila podstakao da
krene sa ustaškom vojskom. Time je vođstvo jednog zločinačkog
pokreta pokušalo da zaštiti sebe, po cenu velikog broja civilnih
žrtava, ovoga puta hrvatskih. Neki ustaški ideolozi su taj pokret
civila sa ustaškom vojskom egzaltirano okarakterisali „plebiscitom
za NDH“. Izvan bilo kakve sumnje, prioritet ustaške vrhuške o
predaji vojske Britancima, a ni pod kojim uslovima snagama
Jugoslovenske armije, bio je motivisan svešću o razmerama i
surovosti počinjenih zločina u NDH koji bi neminovno izazivali
odmazdu.
Za vreme povlačenja Nemaca i kvislinga prema Austriji tokom kojeg je
pružan i oružani otpor, u Remsu i Berlinu je 7. i 8. maja potpisana
bezuslovna kapitulacija Trećeg Rajha. Bezuslovna kapitulacija nije
se odnosila samo na nemačke trupe, već i na one pod njihovim
nadzorom, dakle, obuhvatala je i ustašku vojsku, koja je kao i
ostali morala 8. maja u 23.01 sat da prekine sve „aktivne operacije“
i ostane na zatečenom mestu. To bi značilo predaju oružanih snaga
NDH partizanima, odnosno, Jugoslovenskoj armiji. Poslednja zapovest
ustaškog vođe, Ante Pavelića bila je da nema predaje partizanima i
da se borba nastavlja. Time se vojni i civilni vrh NDH oglušio o akt
o kapitulaciji a rat u Jugoslaviji nastavljen je i nakon što je u
Evropi bio okončan. Veliki broj kvislinških vojnika, ali i civila
stradao je upravo tokom povlačenja u poslednjim danima borbe protiv
jugoslovenskih antifašističkih snaga.
Rat u Jugoslaviji i formalno je završen 15. maja 1945. predajom
pomenutih kvislinških jedinica. Brojne kontroverze i mitologija
ispletena je oko tih nekoliko sati tokom kratkih pregovora i
neposredno nakon predaje. Ipak, zahvaljujući svedočenjima aktera sa
različitih strana, istoriografija je rekonstruisala tok zbivanja.
Svedočenje ključnog čoveka sa jugoslovenske strane, 24-godišnjeg
potpukovnika Milana Baste, političkog komesara 51. vojvođanske
divizije, u velikoj meri se poklapa sa sećanjima Danijela Crljena,
jednog od ključnih ustaških pregovarača na Blajburgu. Britanski
učesnici su potvrđivali tu verziju događaja. Toga dana jedan deo
ustaških i drugih kvislinških jedinica je bio na austrijskoj
teritoriji, dok je deo kolone, verovatno duge između 45 i 60 km, još
bio na jugoslovenskoj teritoriji. Ujutro 15. maja 1945. visoko
ustaško izaslanstvo počelo je pregovore sa britanskim brigadirom
Skotom o predaji. Međutim, na osnovu akta o bezuslovnoj kapitulaciji
Nemaca i njihovih saradnika, Britanac im je saopštio da ne može
prihvatiti njihovu predaju i da se oni mogu jedino predati
jugoslovenskoj vojsci. Tada se u pregovore uključuje i potpukovnik
Basta, koji je ustaškim predstavnicima predočio ultimatum da će
ukoliko se ne predaju u roku od jednog sata biti izloženi opštem
napadu. Bastina nepopustljivost bila je osnažena spremnošću
britanskih snaga na tom području da pomognu eventualni napad
jugoslovenskih snaga po ustaškim jedinicima koje su odbijale
predaju. Upravo je britanski stav sprečio ustaške pregovarače da
dalje odugovlače sa predajom uz pokušaje kupovine vremena.
Jedno od ključnih pitanja i potonjih tačaka manipulacije bila je
brojnost ljudstva koje se povlačilo i brojevi poginulih u borbama i
likvidacijama nakon predaje. Ustaški i proustaški izvori kreću se od
200.000 do 300.000 ljudi, a plima istorijskog revizionizma vinula je
broj stradalih na Blajburgu i tzv. Križnom putu do pola miliona i
čak 600.000 ljudi. Jugoslovenska istoriografija je operisala brojem
od oko 50.000 ustaških, domobranskih i četničkih vojnika koji su se
predali partizanima. Milan Basta govori o oko 100.000 vojnika i
mnoštvu civila. Komandant Treće armije, Kosta Nađ je govorio,
takođe, o 100.000 neprijateljskih vojnika (ustaša, četnika,
domobrana, Nemaca…) U Jugoslaviji se 1964. pojavilo i izračunavanje
zvaničnog SUBNOR-a o 221.287 zarobljenih neprijateljskih vojnika, od
čega je na domaće kvislinge otpadalo 136.834 vojnika, većinom
pripadnika oružanih formacija NDH.
Plašeći se osvete, i nemačke i kvislinške jedinice pružale su do 14.
maja žestok otpor partizanskoj vojsci, da ne bi bile okružene i
zarobljene. Nije teško pretpostaviti da je u tim krvavim borbama
stradao veliki broj i vojnika i civila tokom povlačenja. I kao što
je faktički nemoguće utvrditi koliko je ljudi stradalo u završnim
borbama a koliko ubijeno nakon predaje kvislinga, još je teže
utvrditi strukturu stradalih – ko je od njih bio vojnik a ko civil.
Ipak, skrupulozna demografska istraživanja Vladimira Žerjavića nije
lako osporiti. Prema njegovim računicama, tokom čitavog rata je
pobijeno ukupno 125.000 kvislinških i kolaboracionističkih snaga –
ustaša, domobrana, pripadnika muslimanskih jedinica. Od toga je
65.000 ubijeno tokom rata, a 60.000 u maju 1945. i nakon toga. Od
toga broja, blizu 50.000 je ubijeno na tzv. Križnom putu, dakle, u
borbama tokom povlačenja i nakon predaje kao i na samom Blajburgu.
Tom broju bi trebalo dodati i ubijene drugih nacionalnosti, oko
10.000 srpskih i slovenačkih kvislinga. Kada je reč o sudbini onih
kvislinških vojnika i civila koji su se predali snagama
Jugoslovenske armije, nema sumnje da je veliki broj njih, posebno
onih koji su pripadali najozloglašenijim ustaškim jedinicama, bio
pogubljen već u Sloveniji nakon 15. maja ili da su umirali za vreme
dugih marševa ka kažnjeničkim logorima.
Nesumnjivo oštar i masovan obračun sa ostacima kvislinških snaga bio
je refleksija neuporedive okrutnosti i sistematičnosti u zločinu
koji su počinile snage kolaboracije u Jugoslaviji kao jedne od
najraširenijih u okupiranoj Evropi. Masovan obračun sa kvislinštvom
nije bio ni samo rezultat odmazde za zločinačke akte počinjene tokom
rata. Obezglavljivanje kvislinga, a u prvom redu, najbrojnijih
ustaša među njima, bila je i prevencija i garancija da će građanski
rat u Jugoslaviji biti okončan. Veliki broj preživelih kvislinga
koji se nisu mirili sa novim komunističkim poretkom i državom
utemeljenom na antifašističkom vrednosnom konsenzusu, bili bi
potencijalna politička i vojna snaga za nastavak rata. Neprekinuta
politička ali i teroristička delatnost ustaša ili četnika u
emigraciji narednih decenija idu u prilog ovakvoj tvrdnji.
Naposletku, događaji u maju 1945. koji se jednim imenom vezuju za
austrijsko mesto Blajburg ne mogu se posmatrati izvan celine ratnog
konteksta i fašističke i zločinačke politike NDH, usmerene na
istrebljenje Jevreja, Srba i Roma pre svih, ali i zatiranje svakog
antifašizma i otpora. Takođe, odmazda nad pripadnicima ustaških
jedinica ne može se posmatrati izvan konteksta njihovog odbijanja da
se povinuju aktu bezuslovne kapitulacije i pružanju oružanog otpora
danima nakon zvaničnog završetka rata u Evropi. Najzad, masovne
likvidacije pre svega ustaških ali i drugih kvislinških vojnika ne
mogu se interpretirati izvan njihovih jasno izraženih intencija da
nastave rat protiv jugoslovenske vojske i države, pokušavajući da se
stave u funkciju zapadnih država u očekivanom sukobu protiv onih
koji su inklinirali Sovjetskom Savezu.
Zbog masovnih i surovih zločina koji su tokom trajanja NDH
počinjeni, kvislinški, u prvom redu najbrojniji ustaški vojnici, ne
mogu se posmatrati kao žrtve, a ako bi ih neko i označio kao takve,
oni bi mogli biti samo žrtve fašističke i rasističke ideologije
ustaškog pokreta koji ih je funkcionalizovao u svrhu sprovođenja
jedne duboko i neskriveno zločinačke ideologije i prakse. Vođstvo
toga pokreta se prve dve nedelje maja 1945. poslednji put poigralo
njihovim životima u sprovođenju očajničkih pokušaja da se preokrene
tok istorijskih zbivanja. Kako je to zaključio čuveni američki
istoričar hrvatskog porekla, Jozo Tomašević, odgovornost za Blajburg
može pasti samo na ustaški režim i njegovog vođu, Pavelića. „Koju
god da je cijenu hrvatska nacija platila tijekom i neposredno nakon
rata, nju treba pripisati političkim smjernicama te male skupine
fašističkih ekstremista…“ Najzad, blajburška mitologija nije
utemeljena i ne služi danas prevashodno homogenizaciji nacionalizma,
njen primarni cilj od početka je relativizacija ustaških zločina u
NDH i nivelisanje istorijske odgovornosti za genocid i Holokaust
počinjen u ovoj kvislinškoj paradržavi.
Ako oko broja stradalih na Blajburgu 1945. ima i dilema i disputa,
oko događaja na blajburškom polju poslednjih decenija, od početka
90-ih, nema spora. U savremenosti, žrtva je istorijska istina i
kontekstualno, racionalno interpretiranje zbivanja s kraja Drugog
svetkog rata, dok nesputano trijumfuje nacionalistička i
neofašistička ideologija potpomognuta neistinama i mitologijom na
opštu radost i egzaltaciju ekstremne desnice širom Evrope. Kako god
da se okonča inicijativa tamošnjih socijaldemokrata, austrijska
država je sa reakcijom već tragično zakasnila. Veći problem ostaje
za samu Hrvatsku u kojoj je nacionalistička ideologija čvrsto
utemeljena na dva ugaona kamena – heroizaciji i idealizaciji
Domovinskog rata i blajburškom martiriju. Kao i u Srbiji i u
Hrvatskoj, konstituisati identitet(e) izvan dominantnih matrica
nacionalističke ideologije uslov je izgradnje društva s one strane
mržnje i netrpeljivosti. Tek tada će se kreirati pretpostavke za
okončanje ratova koji mentalno i dalje traju tražeći nove žrtve. |
