|
Ovaj tekst napisan je pre četiri godine ali sam ga svojevrsnom
autocenzurom zadržavao za sebe i nisam dozvoljavao da ugleda
svetlost dana. Razloga ima nekoliko, više lične nego principijelne
prirode. U prvom redu, zadržavao me je respekt prema naučnom opusu
profesora Radoša Ljušića koji je dao kolosalni doprinos našoj
istorijskoj nauci; dovoljno je pogledati bibliografiju, istražene
teme, diskutovane probleme, pa da se zapitate da li se ovom čoveku
može bilo šta prigovoriti. Uz to, prema meni lično tokom studija,
kao nastavnik, Ljušić je bio korektan i pravičan[1].
Dakle, s jedne strane obzir prema ličnosti autora i prema našoj
hijerarhijski postavljenoj zajednici istoričara, s druge,
“ušuškanost” u svojevrsnoj kulturi nezameranja (D. Kiš) učinili su
da pomislim da je primerenije da ovaj tekst ne objavljujem. Ipak, za
sve vreme trajanja ove prolongirane autocenzure nisam ostajao
spokojan. Progonili su me demoni koje sam prepoznao baveći se
analizom Ljušićevog udžbenika istorije za treći razred gimnazije
opšteg i društveno-jezičkog smera (Beograd: Freska, 2013 u daljem
tekstu: Udžbenik, 2013). Čvrsto uveren u neispravnost i
neprimerenost sadržaja ovog udžbenika, a misleći u prvom redu na
nepopravljivu štetu koju on iznova nanosi generacijama
gimnazijalaca, mirne savesti predajem ovaj tekst na sud
zainteresovanim savremenicima i publici.
Pomenuti udžbenik istorije autora Radoša Ljušića u upotrebi je od
2007. godine; prvobitno je bio izdanje Zavoda za udžbenike, zatim
izdavačke kuće Freska. Iako se, kako je već uočeno, odlikuje
etnocentričnim, jednostranim, neodmerenim, iracionalnim, a često i
potpuno šovinističkim elaboracijama i opaskama na račun manjinskih i
susednih naroda i pripadnika drugih veroispovesti ovaj udžbenik do
sada nije bio podvrgnut sistematskoj kritici u okviru istorijske
struke. Naime, kolege politikolozi su u zborniku koji je izdat 2015,
već prepoznali i podvrgli analizi jezik etničkih uvreda i
mitologizacije koji se nalazi u udžbeniku[2]. Međutim, ni ovaj zbornik
nije uzburkao duhove u našoj sredini, niti je mobilisao tzv. stručnu
i naučnu javnost protiv ovog udžbenika. A trebalo je...
Već pomenuta kultura nezameranja svakako ima dosta udela u izostanku
javne debate povodom udžbenika koji se već 10 godina nalazi u
upotrebi u našim gimnazijama. U nastupajućim pasusima izložiću
relevantne primere sadržaja ovog udžbenika koji će, nadam se
pokrenuti diskusiju ili barem razmenu mišljenja među istoričarima.
Analizirani su samo delovi udžbenika koji su posvećeni nacionalnoj
istoriji. Pored razmatranja sadržaja koji su prisutni u udžbeniku
smisleno je postaviti pitanje o kriterijumima selekcije činjenica,
t.j. razlozima izostavljanja sadržaja koji se nisu našli u njemu.
Srpski veliki narativ, koji prepoznajemo u apologetskoj i
pseudoherojskoj intonaciji Ljušićevog udžbenika, podrazumeva
najčešće takvu – selektivnu, nekritičku, pravolinijsku i zaslađenu
priču o uzlaznom razvoju srpskih institucija, države i naroda. U
sadržajima nastavnog programa i udžbenika istorije u Srbiji retko se
nalaze ili gotovo da nema elemenata kritičkog odnosa prema razvoju
nacionalnih institucija i nacionalnoj prošlosti uopšte. Ovo se
naročito odnosi na oblasti iz istorije neuspele modernizacije
društva, korupcije, diskriminacije žena i manjinskih grupa i kršenja
humanitarnog prava od strane srpskih/jugoslovenskih vojnih
formacija. Pomenute kategorije razvojnih problema i zločina često
nisu ni pomenute, a kamoli detaljno analizirane u osnovnoškolskim i
srednješkolskim udžbenicima. Ljušićev udžbenik u tom smislu nije
izuzetak.
Pogledajmo najpre kako se u Ljušićevom udžbeniku, koji je sav sazdan
na kontrapunktu “mi-oni”, portretiše srpska etnička strana. U
delovima udžbenika koji se odnose na ratne događaje (1804-15,
1876-78) srpski narod se prikazuje ili u patetičnom herojskom
kontekstu ili u prenaglašenom kontekstu žrtve turskog nasilja. Na
stranicama udžbenika smenjuju se dramatične i potresne slike nasilja
učinjenog prema srpskom civilnom stanovništvu pred ustanak 1804 i
nakon propasti ustanka 1813-14; između ostalog, arhaičnim izrazima
apostrofira se nasilje prema srpskim ženama: „Srpsko selo izgubilo
je mir, a srpski seljak obraz usled nasilja vršenog nad devojkama i
ženama” (str. 162). Autor, u isto vreme prećutkuje pogrome protiv
muslimanskog gradskog stanovništva počinjene od strane srpskih
ustanika u 1807. godini. Sistematsko ubijanje gradskog muslimanskog
stanovništva u Srbiji u martu 1807. za profesora Ljušića svakako
nije ni sporna ni nepoznata istorijska činjenica. On, uostalom, tu
epizodu uzgredno pominje u svojoj knjizi o Karađorđu: „Kolonu Turaka
(dvesta pedeset ljudi) kod Pašine česme napali su srpski odredi, i
sve ih pobili (6. mart). Potom su pobijeni svi odrasli Turci u
Beogradu i Šapcu, osim onih koji su se pokrstili. [. . .] Vest o
pokolju izazvala je u Stambolu lavinu mržnje“. (Radoš Ljušić, Vožd
Karađorđe I, Smederevska Palanka: Invest Eksport, 1993,, str. 202).
Za vreme ovog pogroma samo su oni muslimani koji su pokršteni mogli
preživeti pokolj, a preživele turske žene su srpski ratnici i
njihove starešine, po pravu jačeg, uzimali za žene ili roblje.
Ljušić je u svojoj knjizi Ljubavi srpskih vladara i političara pisao
o čitavom haremu koji je ustanički vojvoda Milenko Stojković
napravio od ovih nesrećnih žena. Na jednom mestu Ljušić ove
seksualne robinje eufemistički naziva „milosnicama“: „Do Porte je
doprla vest da se ruski konzul [Rodofinikin] ponaša u Beogradu kao
despot. [. . .] Dali su mu najlepšu kuću u Beogradu, Kučuk Alijinu,
odredili mu stražu i pratnju, obezbedili milosnice od zaostalih
Turkinja“ (Radoš Ljušić, Vožd Karađorđe I, Smederevska Palanka:
Invest Eksport, 1993, str. 244-5). Status žrtve priznaje se, dakle,
samo srpskim ženama koje su, kao nejač, podvrgavane nasilju, dok se
muslimanske žene predstavljaju kao milosnice ili gotovo kao žene
lakog morala, onako kako su bile portretisane i u televizijskoj
seriji Vuk Karadžić.
U petoj epizodi serijala, dve pokrštene Turkinje, raspremljene u
postelji, dodiruju Mikija Manojlovića, televizijskog Vuka Karadžića,
koji nerado i tek na njihov nagovor pristaje da se upusti sa njima u
odnos. Nedolični dijalog scenariste Milovana Vitezovića ide ovim
redom:
Vuk: Ajde idite sad.
Turkinje: Ne teraj nas gospodaru. A kuda bismo, svi su nam pobijeni.
Mi smo pokrštene. Služićemo te.
Pokazaćemo se gospodaru.
Vuk: Jesam li vas? Obe?
Turkinje: Hoćeš li sad?
Vuk: Kako vam drago. Nijesam vas tjerao; nijeste mi žene…
Dakle, i u popularnoj i u istoriografskoj percepciji ovog
istorijskog događaja, u srpskoj sredini ne samo što nema empatije ni
razumevanja za sudbinu ovih žena, već se one dodatno ponižavaju kao
svojevoljne naložnice. Ustanička nasilja i zlodela kojih je bilo u
velikom broju, u Ljušićevom udžbeniku se prećutkuju, a od turskih
zločina se prave krajnje iracionalne, sugestivne ilustracije poput
one vezano za događaje nakon propasti Hadži-Prodanove bune 1814.
godine: „Beograd je kao i godinu ranije bio ljudska kasapnica,
gnezdo užasa i strahota, jedinstveno mesto u svetu gde su mučenici
nabijeni na kolje razgovarali sa svojim ukućanima“ (Ljušić,
Udžbenik, str. 176).
U nastavnoj jedinici koja se bavi ratom 1876-78. nema niti pomena o
proterivanju albanskog stanovništva iz Topličkog okruga i drugih
prisajedinjenih oblasti. Ovaj događaj je kasnije imao ogroman
demografski i politički značaj po prilike na Kosovu, gde su se ove
izbeglice preselile. Etnički Albanci, naime, činili su pre rata
apsolutnu većinu populacije na prostoru budućeg kuršumlijskog i
prokupačkog sreza; oko 49,000 pripadnika ove zajednice, zajedno sa
još oko 22,000 muslimana drugog etničkog porekla bili su proterani
nakon konflikta ili su se povukli sa turskom vojskom za vreme vojnih
operacija[3]. Srpski istoričar Jovan Hadži-Vasiljević još je početkom
prošlog veka podrobno opisao mehanizam prisile koji su srpske vlasti
koristile kako bi bili proterani i delovi albanskog stanovništva
koje se u prvi mah nije iselilo[4].
Kod Vasiljevića nalazimo i rano sagledavanje negativnih posledica
koje je ovo proterivanje imalo po sveukupne srpsko-albanske odnose i
po status i položaj srpskog stanovništva na Kosovu i Metohiji.
Priliv ogorčenih izbeglica-muhadžira iz Toplice na Kosovo, naime,
znatno je pogoršao situaciju u kojoj je tamo živelo srpsko
stanovništvo. U svom dopisu iz 1907, srpski konzul u Prištini,
slavni pesnik Milan Rakić, citirao je navod jednog od svojih
prethodnika Svetislava Simića iz 1898. U tom referatu “proterivanje
Arnauta iz Srbije” navedeno je na trećem mestu među razlozima koji
su onemogućavali uspostavljanje sporazuma sa kosovskim Albancima
(Andrej Mitrović, Milan Rakić, Konzulska pisma, 1905-1911. Beograd:
Prosveta, 1985, str. 95).
Nema sumnje da bi činjenice o proterivanju Albanaca iz Toplice i
drugih novoprisajedinjenih krajeva 1878. trebalo uneti u udžbenike
istorije kako bi kompleksna slika etnički motivisanog nasilja na
Kosovu mogla da bude sagledana u širem kontekstu događaja. Unošenje
ovog sadržaja donelo bi multiperspektivnost i jedan novi
senzibilitet u razumevanju srpsko-albanskih odnosa koji su znatno
složeniji od jednostranog koncepta viktimizacije srpske strane, kako
to diktira već tradicionalni veliki narativ Srbije. Ljušićev
udžbenik je, umesto takvog problematizovanja situacije, zaokupljen
jedino teritorijalnim dobicima mlade srpske države. Tamne strane
nacionalne istorije se zaobilaze tako da u udžbeniku nema, primera
radi, ni pomena o istorijatu mukotrpne društvene emancipacije
Jevreja u 19-vekovnoj Srbiji, dovršene tek nakon Berlinskog
Kongresa, koji je primorao vlasti u Srbiji da Jevrejima priznaju sva
građanska prava.
Uz nacional-romantičarske sentimente, jednostranost i
etnocentričnost u pristupu događajima iz nacionalne istorije
Ljušićev udžbenik se i na krajnje nedelikatan način izražava o
katoličkoj crkvi i o muslimanskom stanovništvu u Srbiji. Pretke
današnjih Bošnjaka muslimanske veroispovesti Ljušić rutinski
kvalifikuje kao „konvertite“ ili „poturčenjake“ (termin koji ima u
sebi pogrdnu konotaciju). Na jednom mestu u udžbeniku stoji:
„Memoaristi s početka 19. veka beleže da su ti muslimani,
poturčenjaci, bili gori i nesnosniji raji od Osmanlija, pravih
Turaka”. Na drugom mestu u udžbeniku se hvali stav Srpske
pravoslavne crkve „koja je, u najboljoj nameri, braneći pravoslavlje
[. . .] imala negativan odnos prema preverenom delu svog naroda“
(Udžbenik, str. 259).
Privid objektivnosti u iznošenju etničkih diskvalifikacija u ovom
udžbeniku postiže se i korišćenjem navoda iz onovremmene
publicistike. Upečatljiv primer predstavlja opširni citat preuzet iz
putopisa koji je sredinom 19. veka pisao ruski slavista Aleksandar
F. Giljferdin. U ovom citatu izložen je pojednostavljeni narativ o
preveravanjima i na jednom mestu sabran je značajan deo
etno-kulturnih stereotipa i degradirajućih karakterizacija vezanih
za pokatoličavanje Srba, a naročito za njihovu konverziju u islam.
Giljferdin nalazi da su bosanski Sloveni „primali islam iz
materijalnih pobuda”, a da su kasnije postali preterano revnosni u
novoj veri: „Renegat postaje nehotice fanatikom svoje nove religije
samo da bi pred samim sobom opravdao svoje otpadništvo“ (Udžbenik,
str. 246).
Srpski nacionalni identitet je jedina identitetska legitimacija za
koju se zalaže Ljušićev udžbenik. Ovaj udžbenik nije udžbenik
istorije Srbije, već istorije etičkih Srba. Čak i u domenu
razumevanja etničkog identiteta Ljušićeve koncepcije su u najmanju
ruku zastarele i prevaziđene. Ljušić je pristalica primordijalnog
koncepta srpske nacije uz više ili manje očiglednu osudu i
nipodaštavanje onih koji su navodnom verskom konverzijom, ili
naknadnim razvojem nacionalne svesti postali Šokci-Hrvati,
Muslimani-Bošnjaci ili Crnogorci. Za ove poslednje Ljušić
generalizuje: “Crnogorci su deo srpskog naroda – etničko poreklo im
je srpsko”. Autor ide i nekoliko koraka dalje i za jedan format
udžbenika istorije krajnje neprimereno se bavi karakterologijom ovog
naroda: “Pravoslavlje, Rusija i Srbija, tri su bitna činioca u
povesti Crne Gore. Crnogorci su se kleli u sva tri, ali nikada
iskreno, već prema potrebama […] (Udžbenik, str. 227).
Međuetnički odnosi se u ovom udžbeniku profilišu gotovo u celosti
kroz konfliktne situacije ili kroz iskustvo etnički ili religijski
motivisanog nasilja. Tako recimo, kada Ljušić piše o bosanskom
begovatu, logika rezonovanja sračunata je da poentira ukazivanjem na
konflikt: „Muslimanski patriotizam bio je ovde (u begovatu)
najizraženiji. Iz tih razloga su muslimanski pohodi iz Bosanskog
pašaluka na Srbiju bili najjači“ (Udžbenik, str. 243). Nije rečeno
kada, pa je za pretpostaviti da se misli u vreme srpskih ustanaka.
Ako je zaista tako onda moramo revidirati opšte poznatu činjenicu da
su najjače turske vojske prema ustaničkoj Srbiji dolazile iz
Rumelije, dakle iz pravca Niša, a ne Bosne; ili se ovde jednostavno
radi o potrebi da se „Poturica“ kao navodni nacionalni otpadnik
predstavi opasnijim od samog Turčina.
Na istoj stranici udžbenika gde se objašnjavaju anti-srpske pobude
bosanskog begovata nalazi se i osvrt na albansku represiju, a u
kontekstu objašnjavanja teškog položaja srpskog stanovništva u tzv.
Staroj Srbiji. Za protagoniste represije Ljušić koristi za Albance
uvredljivi izraz “šiptarski feudalci”. S jedne strane postavljajući
agresivni bosanski begovat, s druge šiptarske zulumćare, Ljušić je
označio granice srpske etničke teritorije imaginarnim šančevima koje
podiže prema neprijateljskim identitetima. U tom kontekstu treba
dodati da u čitavom udžbeniku nema ni jedne afirmativne konstatacije
u odnosu na susedne narode ili etničke i religijske manjine. Kada su
Mađari u pitanju, mali prilog o nacionalnoj igri čardaš predstavlja
jedini podatak koji nije imao neku negativnu konotaciju (Udžbenik,
str. 89).
Neke opservacije vezane za Muslimane-Bošnjake su bez ikakve potrebe
stavljene u udžbenik, čini se tek da se kaže nešto negativno, pritom
iz najnepristojnijeg repertoara međuetničkih stereotipa na Balkanu:
„O Turcima je u svesti balkanskih naroda ostala negativna predstava,
uz retke izuzetke, a još gora o svojim sunarodnicima koji su primili
islam, i kao konvertiti morali da dokazuju svoju pravovernost“.
(str. 268) U kontekstu krhkih međuetničkih odnosa
post-Miloševićevske Srbije neprihvatljivo je da se ovakve uvredljive
opservacije koje raspiruju mržnju i netrpeljivost mogu naći u
zvaničnom i od strane ministra prosvete odobrenom udžbeniku
namenjenom adolescentima. Pri tome, uopšte nije retoričko pitanje:
šta je uopšte svest „naroda“? Do kada je ta „negativna predstava“
trajala u „svesti naroda“? Da li traje i danas i ako traje – da li
je to stanje „normalizovano“ i legitimisano Ljušićevom
interpretacijom prošlosti?
Ljušićev udžbenik, iako štampan u zemlji koja je zvanično
zemlja-kandidat za članstvo u EU pokazuje očigledno podozrenje prema
procesu evropskih integracija. Štaviše, u udžbeniku se predočava
jedna potpuno lična, reklo bi se intimna Ljušićeva teorija zavere u
kojoj su EU i katoličanstvo upregnuti protiv suverenosti balkanskih
država: „Čak i u globalistički uređenoj Evropi, pre svega, u
Rimokatoličkoj crkvi, ako i nema velikih pobornika privrženih ideji
o samostalnim balkanskim državama, nema ni velikih zagovornika o
Turskoj kao delu porodice evropskih naroda (EU). Ta podeljena
mišljenja čine da se Balkan oseća kmetom Evrope“ (str. 270). Ako
nekome nije jasno šta tačno znači Ljušićev globalizam, pojam je u
udžbeniku definisan kao „posmatranje i preovladavanje celine“
(Udžbenik, str. 265) šta god to u ovom slučaju značilo ili moglo
značiti.
U svetu modernih ideologija, Ljušić lakim potezom pera uspostavlja
jedan bipolarni sistem u kojem su supretstavljene ideologije onoga
što on naziva globalizmom i uz koji stoje negativne konotacije i
takozvanog „ponositog tradicionalizma“ koji je istaknut u
afirmativnom kontekstu. Verovatno već zbunjeni gimnazijalac u
pomenutoj opservaciji dobija i jednu malu nedelikatnu opasku na
račun Bugara i njihovih državotvornih sposobnosti: „Grci, Bugari i
Srbi borili su se za obnovu svojih srednjevekovnih carstava, pri
čemu su Grci i Srbi bili uporniji od Bugara. Dugo se za ovu pojavu
koristio pojam – ponosni tradicionalizam [?], danas usled prevlasti
globalizma, osporavan.“ (Udžbenik, str. 265)
Ljušićev udžbenik bez potrebne distance i nekritički a zapravo
potpuno afirmativno govori o srpskom nacionalizmu i tzv. kosovskom
zavetu. U patosu patetike on piše da je „vidovdanska etika,
neograničena vremenom i prostorom utkala u svest srpskog naroda
jednu od bitnijih karakternih crta – rodoljublje.“ (str. 264) Da ne
bi bilo zabune oko pojmova, Ljušićev udžbenik nacionalizam definiše
kao „kult prema sopstvenom narodu i državi“ (str. 259).
Kakvu poruku adolescent u trećem razredu gimnazije dobija iz ovakvog
udžbenika? U njegov pogled na svet usađuje se podozrenje prema
katolicima, muslimanima i EU. U jednom društvu koje pokušava da
započne process otvaranja poglavlja u pristupanju EU, preporuka
udžbenika tom gimnazijalcu je vraćanje nacionalizmu i “ponosnom
tradicionalizmu” koje treba protivstaviti globalističkoj Evropi.
Njegov jezički aparat „obogaćuje“ se šovinističkim kvalifikacijama,
a u njegovu svest o prošlosti utiskuju se pojednostavljeni narativi
i selektivne slike prošlosti u kojoj su Srbi uvek bili pravednici,
žrtve ili heroji, a drugi narodi uvek i samo zločinci i silovatelji.
Već deset generacija gimnazijalaca se u ovom udžbeniku susreću sa
potpuno anahronim uvredljivim opaskama na račun karaktera i morala
susednih naroda i pripadnika etničkih i konfesionalnih manjina. Za
brzu edukaciju u domenu većine ovih opštih mesta i negativnih
stereotipa adolescent nije morao uzimati Ljušićev udžbenik u ruke.
Sve je to lako dostupno u primitivnom kolokvijalnom koloritu naše
sredine. Već je neko prokmentarisao kako nam za tu vrstu edukacije
nisu bili potrebni doktorati, katedre i udžbenici.
Boraveći ove godine u svojstvu naučnog saradnika u Slovačkoj
upoznao sam se sa širokom javnom debatom koju je izazvalo 1995.
pojavljivanje kontroverznog nastavnog priručnika autora Milana
Đurice . Pored nedelikatnog odnosa prema manjinama i značajnog
osporavanja činjenica o Holokaustu, problem sa ovim udžbenikom je
bio pokušaj aktivne rehabilitacije režima i ličnosti slovačkog
kolaboracioniste Jožefa Tise. Mobilizacija istaknutih javnih
ličnosti liberalne i leve provenijencije i institucija (političke
partije, Akademija nauka, Ministarstvo prosvete) doveli su u pitanje
akreditaciju pomenutog priručnika koji je 1997. bio povučen iz
nastavne upotrebe. Podrška udžbeniku dolazila je samo od uticajnih
članova Matice slovenske i iz redova ultra-desnih političkih
partija. Zašto u našoj sredini, po pravilu, ne dolazi do javne
debate takvog intenziteta kao što je to bio slučaj u Slovačkoj?
Jedno od objašnjenja ponudio je Martin Pekar, upravnik odeljenja za
istoriju na košickom univerzitetu „Pavle Šafarik“. On, naime, smatra
da sloboda akademskih diskusija u Slovačkoj ima veze sa postojanjem
velikog broja samostalnih regionalnih i institucionalnih centara
koji imaju relativnu nezavisnost kako u pogledu finansiranja, tako i
u pogledu uvođenja pojedinaca u naučna zvanja. U srpskoj
istoriografskoj sredini stvari i dalje funkcionišu po principu
starešinstva i po već pomenutom modelu nezameranja autoritetima. Da
li će tzv. stručna i naučna javnost, predstavnici Nacionalnih veća
nacionalnih manjina i zvaničnici Ministarstva prosvete ostati i
dalje nezainteresovani za ovaj slučaj?
1. Navešću samo
jednu anegdotu sa ispita koji sam polagao pre 15-ak godina kod
profesora Ljušića. Sukobili smo se tom prilikom oko pitanja
ustavnih reformi iz 1811. godine i ja sam sve vreme zastupao
interpretaciju suprotnu onoj sa kojom je profesor Ljušić izašao u
svojoj knjizi o Karađorđu. Ja sam, naime, branio prethodno mišljenje
koje je formulisao Vuk Karadžić, a kasnije preuzeo i Slobodan
Jovanović, a koje je u pomenutim ustavnim reformama nalazilo klicu
kasnijeg vojnog poraza srpske države Prvog srpskog ustanka. Iako je
profesor Ljušić to oštro osporavao, nisam odstupao i nisam se
predavao. Na kraju, vidno iznerviran, užurbano je upisao ocenu i
pružio mi indeks uz reči: „Kolega, vi niste u pravu, ali ovo je
odličan odgovor i ovo je čista desetka!“
2. Goran Tepšić,
Radmila Nakarada, Mirjana Vasović, Etnički stereotipi i nacionalni
mitovi kao prepreke pomirenju u srpsko-albanskim odnosima, Beograd:
Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka, 2015. Pored
drugih udžbenika istorije, Ljušićev je analiziran u prilogu čiji su
autori Renata Eremić i Goran Tepšić
3. Miloš Jagodić,
“The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878 “,
Balkanologie [On-line], Vol. II, n° 2/ decembar 1998, pristupljeno
26. jula 2017. URL : http://balkanologie.revues.org/265; pre
Jagodićevog članka procenjivano je da je svega oko 30,000 etničkih
Albanaca bilo proterano iz novooslobođenih krajeva.
4. J. H.
Vasiljević, Arbanaska liga – Arnautska kongra i srpski narod u
Turskom carstvu, 1878-1882, Beograd: Ratnik, 1909, str. 11-20.
Aleksandar R. Miletić |
