|
Još pre sloma jugoslovenskog socijalizma krajem osamdesetih godina,
većina predstavnika intelektualne opozicije režimu, kao i dominantan
deo beogradske intelektualne scene se regrutovao upravo iz redova
šezdesetosmaškog pokreta. Posebno nakon sloma socijalizma – i
ratno-nacionalistički režim u Srbiji i njemu ideološki slična i
kompatibilna (pseudo)alternativa udružena u dve najjače opozicione
stranke bili su predvođeni od vrlo aktivnih učesnika junskih
dešavanja 1968. Vladajućoj SPS na čelu se nalazio jedan od lidera
studentskog pokreta, Mihailo Marković (potpredsednik i glavni
ideolog), dok su nacionalističku opoziciju predvodili Vuk Drašković
(SPO), Dragoljub Mićunović i Ljubomir Tadić (DS). Slična je
situacija bila i u manje uticajnim političkim, ali i intelektualnim
i medijskim krugovima u Beogradu devedesetih (N. Popov, M. Životić,
M. Ekmečić, M. Bećković, M. Danojlić, Lj. Ristić, itd.). Zbog
navedene političke i intelektualne hegemonije šezdesetosmaša (od
kojih je nesumnjiva većina konvertirala u nacionaliste i
protagoniste ratne politike) sprečavani su pokušaji racionalnog i
kritičkog istraživanja, saznavanja i interpretacije navedenih
istorijskih događaja.
Za razliku od današnjih studenata Beogradskog univerziteta koji su,
opijeni retoričkim kvalitetima, intelektualnom prefinjenošću i
misaonim potencijalima Milorada Dodika, oduševljeno reagovali na
njegov nedavni nastup na Fakultetu političkih nauka, neki drugi
studenti pre tačno pola veka verovali su da mogu promeniti svet i
budućnost. Njihovi predvodnici danas veruju da mogu promeniti
sećanje i prošlost. Mediji u regionu, a najpre u Beogradu, prepuni
su ovih dana sećanja učesnika šezdesetosmaške pobune u Jugoslaviji.
Bez novih istraživanja navedenog fenomena, bez preispitivanja i
minimalne autorefleksije, učesnici junskih demonstracija u
jugoslovenskim univerzitetskim centrima, a pre svega u Beogradu,
poigrali su se na zanimljiv način sa istorijom.
Sociolog Todor Kuljić je pisao da su šezdesetosmaši konvertirali “od
Marksa do Krunskog saveta”. Ipak, šezdesetosmaši su najpre
“zaboravili” kontekst i stvarnu tačku komparacije. Policijska
represija u Kraljevini Jugoslaviji u međuratnom periodu bila je
konstantna i česta pojava. Žandarmerija se nije obazirala na
autonomiju univerziteta, upadala je u fakultetske zgrade i
studentske domove – hapsila, prebijala i ubijala studente. Uhapšeni
su vrlo često bili podvrgnuti zverskim mučenjima u istražnim
zatvorima ili upućivani u logor za političke protivnike u Bileći.
Monarhistički režim organizovao je i odrede fašističkih studenata sa
ciljem da batinaju svoje levičarske i buntovne kolege. Kako je
izgledao obračun režima Slobodana Miloševića sa studentima, sećaju
se mnogi. Šešeljev Zakon o univerzitetu (1998) ne samo da je ukinuo
pravo akademskoj zajednici da bira svoju upravu (dekane i rektore),
već je legitimisao mogućnost državnom aparatu represije da uvodi
policiju na univerzitet i u aulama fakulteta batina studente.
Romantičarska sjećanja
Juna 1968. policija nije ušla ni u jednu zgradu fakulteta, ili
studentskog doma, tokom sedam dana trajanja štrajka i demonstracija
studenata. Poštovana je autonomija univerziteta, nikome na pamet
nije palo da menja zakon i izmeni način izbora fakultetske uprave.
Na Filozofskom fakultetu koji je predvodio pobunu 1968. tri godine
kasnije je za dekana izabran Dejan Medaković, kao neformalni
pripadnik opozicione nacionalističke alternative. Takođe, verovati
da policija nije upala 1968. na pobunjene univerzitete zahvaljujući
dosetkama i trikovima nekih od profesorskih predvodnika pobune,
naivno je i glupo. Neki od njih, otpišimo im deo na poodmakle
godine, hteli bi upravo u to da nas ubede. Ali ne mora referentna
tačka biti Jugoslavija i nasilje nad studentima u međuratnom
periodu. Mogu to biti i Pariz ili Berlin 1968. godine.
Batinanja studenata na Zapadu nisu bila manja, već mnogo brutalnija
nego u Jugoslaviji. O položaju sovjetskih studenata, izlišno je i
govoriti. Najzad, Rudi Dučke je u SR Nemačkoj ubijen. Danijel
Kon-Bendit je proteran iz rodne Francuske. Tako su završile vođe
studentske pobune u zapadnim zemljama. U SAD je 1968. ubijen Martin
Luter King. Vlada Mijanović (“Revolucija”) je u Titovoj Jugoslaviji
“samo” sudski procesuiran. Sećanja naših šezdesetosmaša je
romantičarsko zbog toga što je i sam protest bio karnevalski i
performativan, a mogao je biti takav jer je reakcija jugoslovenske
države bila među najliberalnijima u tadašnjoj Evropi.
Pojedinačni slučajevi represije i sudskog procesuiranja retkih
učesnika pobune navedenu interpretaciju ne mogu da promene. I
naposletku, iako je “slučaj” osam profesora odstranjenih sa
Filozofskog fakulteta dosegao razmere nacionalnog mita, čak i
tragedije, zahvaljujući njihovom društvenom uticaju, stvari
izgledaju malo drugačije kada se stave u istorijski kontekst. Iako
je Tito označio navedenu grupu kao politički odgovornu za
podsticanje studenata na pobunu, što nije bilo sasvim netačno – oni
su narednih pet godina ostali zaštićeni, pre svega zbog odbijanja
reformskog rukovodstva Marka Nikezića da ih izloži represiji. Biće
to važna tačka u optužbi partijskih konzervativaca protiv Nikezića i
njegove najbliže saradnice, Latinke Perović.
Kada je odlukom skupštine Srbije (1975) osmoro profesora i
asistenata izbačeno sa Filozofskog fakulteta, ostavljao se utisak
političkog nasilja jer su fakultetske institucije nedvosmisleno
odbile da poslušaju diktat državnih organa. Nakon otkaza, profesori
i asistenti putuju po svetu, drže predavanja, odlaze na stipendije i
uživaju slavu zvezda i žrtava represije. Njihov međunarodni ugled
bio je dominantno uslovljen odnosom režima prema njima, a ne
njihovim naučnim i intelektualnim dostignućima. Najzad, za njih je
ubrzo posle Titove smrti napravljen i poseban institut – Centar za
filozofiju i društvenu teoriju (1981).
Za – liberalizam i politički pluralizam
Druga šezdesetosmaška distorzija sećanja tiče se ciljeva i ideja
studentske, ali i profesorske pobune. Komično deluje tvrdnja
nekadašnjih učesnika demonstracija da su se borili za liberalizam
ili politički pluralizam. Obeležja i simboli koji su se najčešće
mogli videti, bile su državne i partijske zastave Jugoslavije i SKJ,
slike Tita, Lenjina i Marksa, pevane su jugoslovenska himna i
Internacionala, ali i originalna “Koračnica Crvenog univerziteta”,
napisana za ovu priliku.
Parole koje su se najčešće mogle čuti i pročitati bile su: “Nećemo
restauraciju kapitalizma”, “Borimo se za boljeg čoveka, a ne za
bolji dinar”, “Revolucija još nije završena”, “Dok upravljaju
amateri, stradaju proleteri”, “Protiv bogaćenja na račun radnika”,
“Tražimo socijalnu jednakost”, “Nećemo da radimo za svetski
kapitalizam”, “Pravo na rad svim radnicima”, “Dosta nam je crvenih
buržuja”, “Samoupravljanje od vrha do dna”, “Ukidanje privilegija”,
“Tražimo rešavanje nezaposlenosti”, “Birokratijo, sebi ruke od
radnika”, “Dosta nezaposlenosti”, “Dole kneževi socijalizma”,
“Radnička omladina na fakultete”, “Svima jednake uslove za
školovanje”, “Politički rad – besplatan rad”, “Čuvajmo delo naših
radnika”, “Studenti – radnici”, “Opremimo bolnice a ne privatne
vile”, “Mi gradimo socijalizam a vi vile”, “Poštujemo mrtve heroje,
ali od živih tražimo odgovornost za izneveravanje socijalizma”,
“Protiv akcionarskog socijalizma”, “Dole falsifikovani socijalizam”,
“Ko tamo desnom korača? Leva! Leva!”, “Ogorčeni smo ogromnim
ekonomskim i društvenim razlikama”, “Protiv smo toga da samo
radnička klasa snosi teret privredne reforme”, “Posao svima”, “Mi
smo sinovi radnog naroda”...
Iako je svoje reči izgovarao na protestu u Sarajevu, i u Beogradu su
popularisani stavovi jednog od predvodnika sarajevske pobune,
istoričara Milorada Ekmečića, koji je smatrao da je “bogaćenje u
socijalističkom društvu umnogome legalizovano”, što je držao za
ključnu društvenu opasnost. On je ukazao i na potrebu borbe protiv
tržišne orijentacije reforme, jer izjave zvaničnika “o robnoj
proizvodnji u Jugoslaviji i o robnoj proizvodnji kao karakteristici
socijalističke proizvodnje” dobijaju obrise ideologije o čijoj
prihvatljivosti se nije javno raspravljalo. A upravo to “trućanje” o
tržišnoj orijentaciji, rekao je Ekmečić, izazivalo je “idejnu pustoš
i strah kod većeg dijela omladine da postoji realna opasnost od
obnove kapitalizma i društva sa klasnim razlikama”.
On je posebno oštro kritikovao vlast jer se u medijima “guslalo o
otvaranju privatnih fabrika kao uspjesima u izgradnji socijalizma”.
Sa studentima širom zemlje poručio je i da se moraju boriti protiv
nezaposlenosti, i za savezništvo sa radnicima, jer “kao i uvek u
istoriji, avangarda u društvu pripada samo radničkoj klasi“. U
svojoj poslednjoj knjizi (“Dugo kretanje između klanja i oranja”) M.
Ekmečić kao osnovne zahteve studentske pobune u Jugoslaviji, navodi
“suzbijanje nacionalnog separatizma i zahteve za demokratizovanjem
društva”.
Falsifikat ništa manji od onog koga ovih dana posebno frekventno
iznose beogradski učesnici pobune, da je Tito iskoristio nepostojeću
ili nerealnu sovjetsku opasnost, nakon agresije pet zemalja
Varšavskog pakta na Čehoslovačku, 21. avgusta 1968. godine, da bi
homogenizovao jugoslovensko društvo i umanjio negativne konsekvence
studentske pobune. Tvrdnja koja ne može da izdrži elementarnu
istoriografsku kritiku. Bilo bi odlično da je opasnost po
Jugoslaviju bila nepostojeća i da je Tito samo konfabulirao ili
paranoisao, kako bi spoljnom opasnošću neutralisao političke
posledice šezdesetosmaške “revolucije”.
Socijalistički fundamentalisti
Ipak, u javnom prostoru je atmosferu i ciljeve studentske 1968. u
Jugoslaviji najbolje i najviše istorično preneo reditelj Ljubiša
Ristić, koji u intervjuu Tamari Nikčević za crnogorsku “Pobjedu”
kaže: “Bili smo socijalistički fundamentalisti... oštro smo se
protivili promenama koje su nas vodile u kapitalizam.” “Zahtevali
smo povratak izvornim principima socijalizma”, kaže Ristić,
podsećajući da je Tito bio jedini lider u svetu koji je podržao
pobunu. Svakako ne pobunu kao metod, ali antireformski udar sa
levice na tržišnu koncepciju jugoslovenskog socijalizma – izvan
svake razumne sumnje.
Posebna manifestacija intelektualne lenjosti ili falsifikata jeste
tvrdnja o Titovoj veličanstvenoj manipulativnosti nad studentima.
Dovoljno je uporediti, u navedenoj dekadi, tri istorijska Titova
govora. Onaj u Splitu 1962. kojim je faktički zaustavljena prva
privredna reforma, započeta prethodne godine; potom junski govor iz
1968. kojim staje na stranu studentskih zahteva i najzad Titov
oktobarski govor 1972. kojim izriče optužbu protiv Nikezićevih
liberala. To je bezmalo jedan govor sa idejama koje su identične i
na tragu egalitarnih i antikapitalističkih zahteva studenata 1968.
godine.
Još pre sloma jugoslovenskog socijalizma krajem osamdesetih godina,
većina predstavnika intelektualne opozicije režimu, kao i dominantan
deo beogradske intelektualne scene se regrutovao upravo iz redova
šezdesetosmaškog pokreta. Posebno nakon sloma socijalizma – i
ratno-nacionalistički režim u Srbiji i njemu ideološki slična i
kompatibilna (pseudo)alternativa udružena u dve najjače opozicione
stranke bili su predvođeni od vrlo aktivnih učesnika junskih
dešavanja 1968.
Vladajućoj SPS na čelu se nalazio jedan od lidera studentskog
pokreta, Mihailo Marković (potpredsednik i glavni ideolog), dok su
nacionalističku opoziciju predvodili Vuk Drašković (SPO), Dragoljub
Mićunović i Ljubomir Tadić (DS). Slična je situacija bila i u manje
uticajnim političkim, ali i intelektualnim i medijskim krugovima u
Beogradu devedesetih (N. Popov, M. Životić, M. Ekmečić, M. Bećković,
M. Danojlić, Lj. Ristić, itd.). Zbog navedene političke i
intelektualne hegemonije šezdesetosmaša (od kojih je nesumnjiva
većina konvertirala u nacionaliste i protagoniste ratne politike)
sprečavani su pokušaji racionalnog i kritičkog istraživanja,
saznavanja i interpretacije navedenih istorijskih događaja. Čini se,
prema dominantnoj kulturi sećanja na pedesetogodišnjicu junskih
zbivanja, ni danas, 2018. nije se dogodio iskorak od romantizacije i
retuširanja istorije. Ako za učesnike šezdesetosmaške pobune i može
da se nađe racionalno objašnjenje, intelektualna indiferentnost
društva da kritički pristupi i ovoj stranici vlastite istorije mora
da izazove čuđenje i upitanost. |
