|
Trideset pet godina posle smrti Josipa Broza Tita, u Zagrebu je,
2015. godine, u izdanju Profila, objavljena njena dosada
najpotpunija biografija. Njeni su autori Ivo Goldstein i Slavko
Goldstein. Pre toga (2011) u Ljubljani, u izdanju Cankarjeve
založbe, objavljeno je delo slovenačkog istoričara Jože Pirjevca
Tito in tovariši. Hrvatski prevod ovog dela (Tito i drugovi)
objavljen je u Zagrebu 2012, a srpski prevod, pod istim naslovom, u
Beogradu 2013. godine. Zbornik radova sa Međunarodnog naučnog skupa
Tito – višenja i tumačenja koji je, u organizaciji Instituta za
noviju istoriju Srbije, održan u Beogradu 2010, objavljen je 2011.
godine. Bili su to prvi ozbiljni pomaci istorijske nauke u
proučavanju ličnosti i dela Josipa Broza Tita.
Ove, 2018. godine agilna novosadska Akademska knjiga reprintovala je
Tita Ive Goldsteina i Slavka Goldsteina, dajući svoj doprinos
započetom naučnom dijalogu.
* * *
O Titu je napisano mnogo knjiga (više od 2000), različitih po
karakteru i vrednosti. Za „Bibliografiju“, Goldsteinovima je bilo
potrebno 18 stranica. Ustvari, „titologija“ zaslužuje posebnu
studiju. Iz nje bi se mnogo toga videlo. Neki autori, kao Vladimir
Dedijer, javljaju se u dvostrukoj ulozi: oni su i utemeljivači i
harizme i kulta ličnosti Josipa Broza Tita (1953) i začetnici
deharizmatizacije i razgradnje kulta ličnosti (1981, 1984). Posle
Titove smrti (1980) došlo je do satanizacije i banalizacije njegove
ličnosti, do posmatranja njegove uloge, kako je rekao sociolog Todor
Kuljić, iz „žablje perspektive“. Literatura o Titu ogledalo je
intelektualne i moralne zrelosti sredine u kojoj je nastala, kao i
lične i profesionalne kulture autora. U njoj se ogleda i jedno
shvatanje istorije. „Svako vreme ima prema sebi istoriju“ – govorio
je Stojan Novaković.
* * *
Ivo Goldstein i Slavko Goldstein ostvarili su uvid u ono što je pre
njih ili paralelno sa njima pisano o Josipu Brozu Titu. U prilogu
„Tito kao povijesna tema: od znanosti do šunda“ (XV. Dodaci)
skrupulozno su analizirali literaturu o Titu, da bi u „Predgovoru“
precizirali svoj pristup i označili šta je lični udeo svakoga od
njih u zajedničkom poduhvatu. Bili su za taj poduhvat temeljno
pripremljeni. Reč je o dvojici autora koji su u Hrvatskoj godinama,
odnosno decenijama bili izuzetno plodni i značajni.
* * *
Zajednička dela Ive Goldsteina i Slavka Goldsteina su monumentalna
monografija Holokaust u Zagrebu (2001), a zatim Jasenovac i Bleiburg
nisu isto (2011). Dobri poznavaoci dela Miroslava Krleže, ličnosti
važne za biografiju Josipa Broza, pisali su o njemu.
Iz obimnog dela svakog od njih, pomenuću biografiju Josipa Broza
Tita (od rođenja do 1937), koja je, kao feljton, objavljena 1982.
godine u tadašnjem zagrebačkom nedeljniku „Danas“. A iz obimne
bibliografije Ive Goldsteina, njegovu sintezu „hrvatske povijesti
20. stoljeća“: Dvadeset godina samostalne Hrvatske (2010) i Povijest
Hrvatske 1945–2011 (I–III) (2011).
* * *
Višestrana pripremljenost Ive Goldsteina i Slavka Goldsteina
kvalifikovala ih je za pisanje Titove biografije, ali nije umanjila
težinu njihovog zadatka. Za razliku od istoričara – empiričara koji
slaže činjenice, Goldsteinovi su rešavali naučne zadatke koje im je
postavljao dug, buran i bogat život Josipa Broza Tita. U njihovom
delu osećaju se i dinamičnost i dramatičnost toga života: njihov
Tito čita se sa interesovanjem.
Šta je to što knjigu Goldsteinovih o Titu razlikuje od brojnih
knjiga o njemu? Zašto ej ona važan iskorak iz „titologije“? Važan
prilog novijoj istoriji jugoslovenske države sa kojom se Tito
identifikovao i sa kojom je bio identifikovan? Tražeći odgovore na
ova pitanja, u ovoj prilici mogu da ukažem samo na ono što meni
izgleda da je bitno. A bitnog ni u najsloženijim sadržajima nema
mnogo.
* * *
Goldsteinovi su Tita posmatrali kao pojavu 20. veka. Sa razlogom su
se pozvali na Fitzroya Maclena koji je, pred Titovu smrt, o njemu
rekao:
„Ako je ikada postojalo dijete 20. stoljeća, bio je to Josip Broz
Tito… Krvavi međaši toga stoljeća utjecali su na njegov razvoj i
imali odraza na njegovu karijeru. A on je sa svoje strane obilježio
stoljeće. Oni idu zajedno: čovjek i to vrijeme“.
Goldsteinovi vode čitaoca kroz to vreme i posmatraju Tita u njemu.
To jest: u Prvom svetskom ratu i na rubovima Oktobarske revolucije.
U Kraljevini Jugoslaviji, jednoj od najzaostalijih država u Evropi.
U Komunističkoj partiji Jugoslavije koja se, delujući dvadeset
godina kao zabranjena, u osloncu na prvu zemlju socijalizma,
oblikuje kao revolucionarni subjekt. U gerilskom ratu protiv nacizma
i fašizma, uz jasan cilj: „nema povratka na staro“ – ni u socijalnom
ni u nacionalnom smislu. A zatim, dolazak na vlast, uz obračun sa
saradnicima okupatora, sa stvarnim ili potencijalnim neprijateljima.
Teško će se naći delo u kome je taj obračun, naročito u Hrvatskoj i
Srbiji, tako temeljno opisan kao kod Goldsteinovih. A zatim, sukob
sa Staljinom. Traženje načina da se sačuvaju principi, a ne žrtvuju
tekovine oslobodilačke borbe, pre svega – jedinstvo i nezavisnost
zemlje. Usponi padovi… Na kraju konzervativni zaokret i put u
katastrofu. Kakav zaključak izvode Goldsteinovi iz dubinske analize
svake od etapa istorijskog procesa, koje su istovremeno i deonice
životnog puta Josipa Broza Tita?
* * *
„U današnjim razmišljanjima i ocjenama Tita“, kažu Goldsteinovi,
„mnogi prave vrlo tipičnu grešku: vrijednosne kategorije današnjeg
vremena prenose u neka prošla vremena i zamjeraju Josipu Brozu što
je u svoje doba učinio ovo ili ono ili što nešto nije učinio. Uopće
ne uzimaju u obzir što se, realno gledano, u konkretnim okolnostima
moglo učiniti“. Drugim rečima, ne posmatraju Tita ni kao istorijsku
ličnost ni kao ljudsko biće, a naročito u povezanosti jednog i
drugog. U svojoj knjizi, Goldsteinovi čine upravo suprotno. Oni
nastoje da sa distance sagledaju celinu. U tom smislu, njima je,
kako sami kažu, po metodu najbliži – Jože Pirjevec.
* * *
Postoji nešto što ni svaki pisac biografije istorijske ličnosti ne
uzima u obzir, a to su teškoće vladanja ne samo u određeno vreme
nego i na određenom prostoru. Tito je uvek težio ravnoteži snaga,
često primenjujući taktiku vruće – hladno. On je podsticao obračune,
revanšizam i nasilje, da bi ih zatim krotio i stavljao pod kontrolu.
U bipolarnom svetu, to je bio pokušaj između Istoka i zapada, koji
će se završiti u politici nesvrstavanja. Na unutrašnjem planu,
pokušaj ravnoteže između federalnog vrha i republika, između
razvijenih i nerazvijenih, elita i masa – da bi završio u
samoupravljanju.
Najteže je svakako bilo pronaći ravnotežu između dve ideologije.
Tito, kako pokazuje knjiga Goldsteinovih o njemu, nikada nije
prestao da bude protivnik kapitalizma, višepartijskog sistema i
liberalizma. U krajnjoj konsekvenciji, bio je komunista, boljševik,
pa i staljinista. Goldsteinovi prate njegovu evoluciju od autokrate
do reformatora, ali i zaustavljanje pred Rubikonom. Alfa i omega
njegove vladavine bilo je jedinstvo Partije kao osnovna poluga
jedinstva države. Kada je vreme počelo da ga prevazilazi, tačnije
kada je postala neodrživa ravnoteža između proklamovanog i stvarnog,
Tito je (1972) otvoreno odbacio proklamovano. Označio je kao
pogrešnu orijentaciju KPJ na Šestom kongresu (1952) na napuštanje
monopola vlasti. Čistkama u Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji (1971/72)
bili su „ispražnjeni“ novi okviri koje su sugerirali privredna
reforma 1965. i Ustav 1974. godine. Osujećena je alternativa
državnosvojinskom odnosu i partijskom monopolu. Deset godina sa
Titom i skoro toliko posle njegove smrti bilo je dovoljno da se utre
put u katastrofu.
* * *
Tito nije tvorac sopstvene harizme i kulta ličnosti. Ali se
postepeno navikavao i na jedno i na drugo. Udaljavao je potencijalne
protivnike svojoj vlasti (Hebrang, Đilas, Ranković, hrvatski
prolećari, srbijanski liberali). Sa slabljenjem njegove fizičke i
intelektualne snage oko njega se stvarala dvorska atmosfera sa
naslednicima koji su mogli samo da ga imitiraju.
* * *
Među knjigama o Titu, barem onim koje ja poznajem, nema knjige koja
bi po opisu poslednjeg razdoblja Titovog života, opisu koji dostiže
nivo istorije, bila uporediva sa knjigom Goldsteinovih. Oni, na
kraju, kažu da su njihova dužnost i cilj bili „da prezentiraju svu
kompleksnost jedne izuzetne ličnosti i vremena u kojem je ona
živjela i djelovala“. Oni ostavljaju čitaocima da se pitaju da li su
jugoslovenska država i društvo, sa Titom i uz njega, postigli
najviše što su mogli ili ih je on sprečio da odu dalje. Biograf
istorijske ličnosti može da uoči pitanje, možda suštinsko za nju,
koje ona sama nije bila u stanju da uoči.
„Često se događa“, kažu Goldsteinovi u zaključku svoga dela, „da
čovjek koji ima određenu moć, a prijeđe svoj zenit, posebno veliki
čovjek, državnik, moćnik, više ne može odgovarati izazovima
trenutka. Da li se apsolutna moć uopće isplati kad se ona pretvara u
apsolutno opterećenje s kojim se svatko tko je predugo posjeduje
neminovno neće moći nositi? Tito je posljednjih godina života postao
usamljen čovjek koji je nesvjesno, djelomično zbog svog boljševičkog
habitusa, ali i zbog pritiska okoline, sam sebi oduzeo apsolutnu
slobodu koju je imao i postao zatočenik samog sebe… Iz svega
proizlazi da je Josip Broz Tito propustio mnoge prilike da svoju
svemoć iskoristi za nešto mnogo više, da nadogradi ono što je
postigao u prvoj fazi svojeg burnog i bogatog života“. Međutim, Tito
Goldsteinovih otvara i pitanje: zašto nije učinjeno posle njega? |
