|
Formulisanje ideje Vojvodine i njen izlazak na istorijsku pozornicu
odigrao se na Majskoj skupštini, održanoj od 13. do 15. maja 1848, u
Sremskim Karlovcima. Pobunjeni Srbi u velikoj evropskoj revoluciji
1848–1849. traže Srpsku Vojvodinu sa teritorijama: Srema, Banata sa
Kikindskim distriktom, Bačke sa Šajkaškim distriktom, Baranje i
Vojne granice. Bio je to konceptualno prvi put precizno zaokružen
program teritorijalne autonomije kao nacionalno omeđenog prostora.
Mlada nacija u usponu tražila je svoju jasno determinisanu
teritorijalnu jedinicu i definisala njene granice i ime unutar
Habzburške monarhije. Ovakvi srpski zahtevi dovodiće u pitanje
teritorijalni integritet Monarhije, a posebno nacionalno
homogenizujuće ideje mađarskog revolucionarnog i nacionalnog
pokreta. Zbog toga su zahtevi Majske skupštine naišli na žustre
političke otpore kod vođa mađarske revolucije koji će ih ocenjivati
nelegitimnim, buntovničkim, separatističkim i suprotnim mađarskim
istorijskim pravima i težnjama za uspostavom mađarske političke
nacije. Vojvodina i ideja njene autonomije su u 19. veku mađarskom,
koliko i u 20. veku srpskom nacionalizmu, predstavljale prepreku za
konstituisanje homogene i unitarne nacionalne države. Ipak, od
Majske skupštine 1848. pretrajavala je svest o istorijskom imenu
Vojvodine, potrebi njene samobitnosti, teritorijalnoj omeđenosti i
specifičnim identitetskim karakteristikama – što će sve biti osnov
za stremljenja njenog liberalnog građanstva u jugoslovenskoj fazi
odbrane prava na samoupravu, više ne kao srpsku, već nadnacionalnu
autonomiju Vojvodine.
U vreme raspada Austrougarske, različite ideološke grupacije i
politički subjekti iz Vojvodine učestvuju u ovim istorijskim
procesima, najintenzivnije u poslednjoj ratnoj godini, kad se jasno
postavilo i pitanje statusa vojvođanskog prostora. Među njima
postoji konsenzus o neophodnosti državnopravnog raskida Vojvodine sa
Ugarskom, ali se duboko razlikuju u pitanjima njenog budućeg statusa
i metodama ostvarenja toga cilja. Postavljalo se pitanje, hoće li se
Vojvodina tretirati kao istorijska pokrajina sa vlastitim
subjektivitetom, pa se kao takva politički realizovati i afirmisati
u jugoslovenskom državnom okviru ili će prethodnim priključenjem
Srbiji izgubiti istorijski identitet i utopiti se u jedinstvenu
srpsku državu u nastajanju. Time su se izrazile dve tendencije u
političkom životu Vojvodine po kojima će biti karakteristična i
narednih decenija – šira, projugoslovenska ili uskosrpska i
nacionalistička koncepcija o budućem statusu i ustavnom položaju
Vojvodine. Jugoslovensku ideju i širi okvir rešenja njenog položaja
zastupali su političari demokratske orijentacije i pojedini
intelektualci, pre svih Vasa Stajić, Tihomir Ostojić, Petar Konjović
itd. Njima suprotstavljena je bila koncepcija nacionalističke
Radikalne stranke pod predvodništvom Jaše Tomića koji propagira
bezuslovno utapanje Vojvodine u Kraljevinu Srbiju kao svoj primarni
politički i nacionalni cilj. I radikali prihvataju jugoslovensko
državno ujedinjenje, ali tek nakon što se jasno zaokruži srpski
etnički prostor, dakle, nakon realizacije velikodržavne ideje
svesrpskog ujedinjenja. U ovoj koncepciji nestanak Vojvodine se
podrazumevao.
Navedeni spor bio je jedan od ključnih na Velikoj narodnoj skupštini
u Novom Sadu 25. novembra 1918, na kojoj su, uz prisustvo
predstavnika samo slovenskih naroda, prevladale radikalske
pristalice Jaše Tomića, zbog čega Skupština donosi Rezoluciju da se
„Banat, Bačka i Baranja“ priključe Kraljevini Srbiji, kao i da se
učini sve da se realizuje i jedinstvena država Srba, Hrvata i
Slovenaca. Alternativna koncepcija je zastupala tezu o očuvanju
političkog subjektiviteta Vojvodine, zbog čega bi se ona kao
istorijska pokrajina priključila Državi Slovenaca, Hrvata i Srba,
kojoj su već pristupile Slovenija, Hrvatska, Dalmacija i Bosna i
Hercegovina.
Vojvođanski radikali, koji su se u međuvremenu ujedinili sa
Pašićevim srbijanskim radikalima u martu 1919. predstavljali su u
ustavnim raspravama najekstremnije političko krilo centralističkih
snaga. Žestoko su se protivili primeni bilo kakvih istorijskih ili
„plemenskih“ kriterijuma u predlozima federativnog uređenja
Kraljevine. Isticali su neretko da se Vojvodina bezuslovno
priključila Srbiji, kao i da se odrekla sebičnog „autonomnog
separatizma“ u cilju homogenizacije srpstva. Radikalski strah od
federalističkih ustavnih koncepcija bio je motivisan, kako
ideološkim, tako i demografskim razlozima. Naime, Srbi su na
teritoriji Bačke, Banata i Baranje imali tek oko trećine stanovnika
(33,7 odsto), pa bi svako konstituisanje Vojvodine kao jedinice
unutar decentralizovane Jugoslavije ovu nacionalnu zajednicu vodilo
u majorizaciju, kako su smatrali. U ustavnoj raspravi i nacrtima za
najviši konstitucionalni akt nove južnoslovenske zajednice koji su
predviđali izgradnju složene države na istorijskim osnovama,
radikali su videli recidive neprijateljskih uticaja, prevaziđenog
državno-pravnog okvira i nasleđe „austrijanštine“ i
„nagodbenjaštva“. Čvrsto suprotstavljanje „istorizmu“ i težnja za
nestankom svake naznake autonomnosti je, ipak, bila potvrda
opstajanja i preživljavanja ideje o Vojvodini kao samosvojnom
istorijskom subjektu, koji nije iščezao činom bezuslovnog
priključenja Srbiji. Na tim će osnovama vojvođansko liberalno
građanstvo zasnivati svoje političke težnje i zahtevati autonomna
prava u narednim decenijama.
Tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, evolutivno, pod
represivnim merama diktature i izložena besprimernoj ekonomskoj
eksploataciji, zadržavanju drakonskog ratnog poreza, u Vojvodini se
stvarao široki autonomistički front sa ciljem promene statusa i
ustavnog položaja ove istorijske pokrajine. Većina političkih
subjekata u Vojvodini su stav o neophodnosti državno-pravnog statusa
ove oblasti definisali na Somborskoj konferenciji, održanoj
poluilegalno u julu 1932. u stanu Jovana Laloševića. Domaćin skupa i
prvak somborskih radikala, Lalošević, mračno je predstavio
decenijski bilans Vojvodine u Jugoslaviji, rekavši da je u vreme
ulaska u novu državu ona bila „bogata, sređena, krcato puna i
napredna … i privredno i kulturno i društveno“. Aktuelnu situaciju u
Vojvodini opisao je kao „isceđeni limun“, jer je bila „upropašćena,
razrivena, privredno dovedena do prosjačkog štapa“. Ključne uzroke
siromašenja i devastacije Vojvodine on je identifikovao u poreskoj
nejednakosti i opterećenosti Vojvodine, uništenju opštinskih
samouprava, administrativnoj neuređenosti, korumpiranom i
nekompetentnom činovništvu koje je „dovedeno sa strane“. Na ovom
skupu doneta je poznata Somborska rezolucija koja je zahtevala da se
„neodložno sprovede u život načelo „Vojvodina Vojvođanima“, s istim
onakvim pravima kakva će uživati i druge pokrajine i s istim onakvim
upravnim sistemom kakav će biti uveden u druge pokrajine.“ Dalje je
traženo da položaji u državnoj upravi na teritoriji Vojvodine budu
popunjeni Vojvođanima, kao i da građani Vojvodine imaju svoje
reprezentativne predstavnike u Vladi i u svim državnim institucijama
u Beogradu.
Somborska konferencija i na njoj doneta rezolucija, faktički su
početak delovanja Vojvođanskog fronta, nadnacionalne i
anticentralističke grupacije građanskih stranaka koja je delovala sa
ciljem preuređenja države i ostvarenja cilja – vojvođanske
autonomije. Somborska rezolucija vratila je u političku nomenklaturu
i retoriku istorijski pojam i ime Vojvodine u granicama Banata,
Bačke, Baranje i Srema. Nakon Somborske, sledila je Novosadska
konferencija (1932) na kojoj su raznorodni politički akteri tragali
za državno-pravnim rešenjem vojvođanskog pitanja. Najmanji
zajednički sadržalac je ipak bio zahtev za federativnim uređenjem
Jugoslavije, dok je za Vojvodinu tražen status federalne jedinice.
Na taj način je liberalno, pretežno srpsko, građanstvo nametnulo
vojvođansko pitanje kao ustavno, ali i demokratsko pitanje,
odbacivši uskosrpske koncepcije nacionalističkih krugova koji su se
protivili svakoj njenoj autonomnosti.
Slične stavove imali su i predstavnici KPJ. Tako je Žarko Zrenjanin,
sekretar PK KPJ za Vojvodinu, formulisao platformu federalne
pozicije Vojvodine u Jugoslaviji. Navodeći specifičnosti Vojvodine u
ekonomskoj i nacionalnoj sferi, on je pisao da se ova „samostalna
istorijska jedinica sa svojom tradicijom, ne može bez posledica po
njene narode uključiti ni u jednu pokrajinu“, zbog čega, smatrao je,
„Vojvodina treba da bude ravnopravna jedinica u budućem državnom
preuređenju sa ostalim pokrajinama“. I zbog toga ne treba da čudi
uspeh Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u Vojvodini, kome je
upravo ova pokrajina dala značajan vojni, politički, ali i ekonomski
doprinos.
Uspesima vojvođanskih partizanskih jedinica na frontu, ali i
konstituisanjem političkih i vojnih institucija vojvođanskog
karaktera: Glavnog štaba za Vojvodinu, Glavnog Narodnooslobodilačkog
odbora Vojvodine, Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu,
obezbeđivala se osnova za autonomno rešenje statusa Vojvodine i
nesumnjivo anticipirao njen ravnopravni status u novoj federaciji. U
ratu formirane vojvođanske institucije bile su u direktnoj vezi sa
jugoslovenskim rukovodstvom i pod njegovim neposrednim političkim i
vojnim ingerencijama. Ipak, odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a (1943)
konstituišu jugoslovensku federaciju na nacionalnim, a ne na
istorijskim osnovama (sa izuzetkom Bosne i Hercegovine). Vojvodina
na Drugom zasedanju AVNOJ-a nije pomenuta.
Rešavanje statusa Vojvodine okončano je, nakon konačnog oslobođenja
Jugoslavije od fašizma, 30–31. jula 1945. na Skupštini izaslanika
naroda Vojvodine – Srba, Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna, Rusina,
Jevreja. Ona je donela na osnovama istorijskih, nacionalnih i drugih
specifičnosti odluku o konstituisanju Vojvodine u autonomnu
pokrajinu. Istovremeno je na Skupštini donesena i odluka da se
autonomna pokrajina „prisajedini federalnoj Srbiji“. Važno je istaći
da je iz redova svih nabrojanih naroda govorio po jedan predstavnik
koji je podržao stav o autonomnoj Vojvodini koja pristupa Srbiji.
Njihove izjave su bile zvanične i štampane uz Odluku Skupštine u
Službenom listu Vojvodine, čime su dobile pravnu snagu, ali je i
naglašeno da su narodi Vojvodine bili u temelju njene autonomije kao
konstituensi. Takođe, i u formalno-pravnom smislu je važno
afirmisati prisajedinjenje iz 1945. godine. Naime, odlukama
međunarodno priznate Privremene Narodne Skupštine DFJ, posebno je
naglašeno da „između predratne i današnje Jugoslavije nema, u
pogledu njenog unutrašnjeg uređenja, nikakvog kontinuiteta“. Dakle,
međunarodno nova Jugoslavija je prihvatala kontinuitet sa
Kraljevinom, ali u unutrašnjem poretku proklamovan je potpuni pravni
(revolucionarni) diskontinuitet – zbog čega je i formalno-pravno,
ali i politički bilo nužno obnoviti vezu Vojvodine sa Srbijom 1945.
godine. Odluke Skupštine izaslanika kao nacionalno i politički
pluralne institucije verifikovao je AVNOJ na svom trećem zasedanju
10. avgusta 1945. istog dana kada prerasta u Privremenu Narodnu
Skupštinu Demokratske Federativne Jugoslavije – najviše zakonodavno
i predstavničko telo nove Jugoslavije, koje je imalo i puno
međunarodno priznanje svih članica Antifašističke koalicije.
Negirati prisajedinjenje iz 1945. značilo bi negirati antifašističke
temelje Vojvodine i njene autonomije.
Međutim, već 1. septembra 1945. Predsedništvo Narodne skupštine
Srbije donosi Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu AP Vojvodine.
Rukovodstvo Srbije je preko navedenog akta pokušalo da ozakoni
tumačenje prema kome je autonomiju Vojvodine formirala Srbija. Zakon
je otvorio pitanje: ko je ustanovio autonomiju Vojvodine i da li se
njime pravno obesmišljava odluka Skupštine izaslanika naroda
Vojvodine i potvrda jugoslovenske skupštine od 10. avgusta 1945.
godine.
Zbog permanentnih pokušaja Srbije da promeni i preinači istorijski
smisao konstituisanja vojvođanske autonomije nakon 1945. rasprave u
jugoslovenskom vrhu početkom šezdesetih godina 20. veka, stavile su
u prvi plan vojvođansko pitanje koje je ponovo otvoreno u pokušaju
političkog vođstva Srbije da se pre donošenja novog ustava (1963)
pitanje autonomije Vojvodine reši na drugačiji način, a u krajnjoj
konsekvenci ona i konačno ukine. Zahtevi srbijanskog
državno-partijskog rukovodstva su išli prevashodno za osporavanjem
samih osnova autonomije, pokušajima da se ona izrazi isključivo kao
pokrajina Srbije, koju je ona svojom unilateralnom voljom
konstituisala i čiji status može menjati u svakom trenutku.
Nerazumevanje i neprihvatanje ideje složene države, izrazilo se u
srpskom partijskom vrhu i ovom prilikom, napadima na same temelje
pokrajinske autonomije i ugrožavanje njenog identiteta i daljeg
razvoja. Slično kao u koncepcijama ideologije mađarskog nacionalizma
u 19. veku i srpski nacionalizam u 20. veku je autonomiju Vojvodine
permanentno shvatao kao prepreku konstituisanju vlastite nacionalne
države.
Međutim, u izmenjenim okolnostima u Jugoslaviji u drugoj polovini
šezdesetih godina, zbog privremene prevlasti reformske orijentacije
u društvu, nakon smene uticajnog jugoslovenskog potpredsednika,
Aleksandra Rankovića, dubokim promenama bila je podvrgnuta i
federacija od 1967. do 1971. godine. Ustavne promene su išle u smeru
dalje demokratizacije društva i decentralizacije zemlje, a pre svega
je izmenjen položaj pokrajina, koje su dobile znatno širu
autonomiju.
Ustavne reforme i prekompozicija jugoslovenskog federalizma koja je
išla u pravcu dalje decentralizacije, osnaživanja republičke
državnosti i značajnog povećavanja nadležnosti pokrajina, nisu
prošli bez snažnog otpora u Srbiji. Deo republičkog rukovodstva
Srbije i uticajni delovi humanističke inteligencije, nezadovoljni
predloženim rešenjima, organizovali su raspravu na Pravnom fakultetu
u Beogradu 1971. na kojoj je brutalno napadnuto pre svega dalje
širenje pokrajinskih autonomija. Uprkos tome, usvojene ustavne
promene išle su u smeru dalje demokratizacije društva i
decentralizacije zemlje, a pre svega je izmenjen položaj pokrajina,
koje su dobile znatno širu autonomiju. Završetak te ustavne reforme
bio je označen donošenjem Ustаva iz 1974. godine. Položaj Vojvodine
u jugoslovenskoj federaciji garantovao je zakonodavnu, izvršnu i
sudsku vlast, pravo na imovinu i raspolaganje vlastitim prihodima.
Vojvođanska autonomija bila je garantovana saveznim ustavom i pravom
veta koji je posedovala, čime su potvrđene izvorne istorijske i
političke težnje za autonomijom, proistekle iz antifašističkog
pokreta i Narodnooslobodilačkog rata. Ovi preduslovi otvorili su
period istorijski neuporedivog ekonomskog razvoja Vojvodine. Iste
1974. godine, kada je usvojen poslednji jugoslovenski Ustav i
Vojvodina je dobijanje pune i suštinske autonomije krunisala
donošenjem svog Ustava.
Ipak, ni tada neće prestati pritisak za smanjenjem ili ukidanjem
autonomije. Tako je grupa političkih čelnika Srbije samo dve godine
posle donošenja Ustava, 1976. napisala „Plavu knjigu“, kojom se
otvoreno napadao položaj i status autonomnih pokrajina. Nekoliko
godina kasnije, sredinom osamdesetih godina 20. veka, Memorandum
SANU, kao uvod u krvavo razbijanje Jugoslavije, žestoko se obrušio i
na vojvođansku autonomiju. Najzad, posle konstantnih i upornih
pritisaka, Srbija će u vreme Slobodana Miloševića, protiv volje
Vojvodine i Kosova, protivustavnim, nasilnim metodama, izvršiti
destrukciju pokrajinskih autonomija 1988/89. godine.
Vojvodina je postala sastavni deo Kraljevstva SHS 1918. kao
ekonomski najrazvijenija južnoslovenska oblast. Po stepenu
razvijenosti Vojvodina je bila izjednačena sa Slovenijom, iznad
Hrvatske i daleko razvijenija od svih drugih oblasti. Pred raspad
Jugoslavije 1986. razmer razvijenosti Vojvodine i Slovenije je bio
1:1,4. Slovenija je posle sedam decenija jugoslovenskog razvoja
pretekla Vojvodinu po veličini društvenog proizvoda za 40 odsto.
Ali, ove računice deluju odlično kada se uporede sa bilansima
Vojvodine u centralističkoj Srbiji, nakon raspada Jugoslavije.
Dakle, ako se uzme 2000. kao poredbena godina, tada svako poređenje
Slovenije i Vojvodine mora biti po pokrajinu okarakterisano kao
potpuna istorijska katastrofa, jer je razmer 8:1. Samo decenija
provedena u veoma centralizovanoj Srbiji, kao rezultat tzv.
antibirokratske revolucije, podigla je razliku u razvijenosti između
Slovenije i Vojvodine čak osam puta, na štetu pokrajine. U drugoj
deceniji 21. veka, Vojvodina je i zvanično okarakterisana, od
državnih organa Srbije, kao nedovoljno razvijeni region Republike.
Pođe li se od ovih činjenica – Vojvodina ulazi u jugoslovensku
državu pre sto godina kao njena najrazvijenija oblast, a danas je
nedovoljno razvijeni region Srbije, kao najmanje razvijenog dela
postjugoslovenskog prostora. Eksploatisana, pljačkom unazađena,
politički ponižena i ekonomski devastirana, sa najlošijom
infrastrukturom na čitavom postjugoslovenskom prostoru – postavlja
se pitanje šta se tačno slavi ovih dana u Novom Sadu?! Po starom
pravilu, korumpirana vlast koja nije sposobna da građanima ponudi
bolju budućnost, falsifikatima istorije, nudi „bolju“ i „slavniju“
prošlost. Otpor primitivnoj, nacionalističkoj, „prisajediniteljskoj“
histeriji čiji je cilj negiranje Vojvodine i njeno nasilno
preinačavanje, brisanje i zatiranje njenog identiteta – čini se kao
politički, društveni i kulturni imperativ. Nakon rešavanja
kosovskog, sledi otvaranje vojvođanskog pitanja. Vojvodinom
privremeno upravljaju oni koji je mrze, oni koji bi želeli da ukinu
i samo njeno ime. Ipak, viševekovni politički entitet, istorijska
pokrajina, uvek je kao najmanji sadržalac imala ideju o vlastitom
identitetu i samobitnosti. Ta ideja bivala je tokom istorije kao
reka ponornica. To što je danas ona u povlačenju, ne znači da vrlo
brzo njena plima neće odneti na smetlište istorije one koji je gaze
i unižavaju. Nepristajanje je prvi korak otpora, a borba za
Vojvodinu tek predstoji. |
