|
Bosna i Hercegovina od 19. veka predstavlja jezgro i središni deo
teritorijalnih pretenzija velikodržavne ideologije srpskog
nacionalizma. Za sve to vreme, fragilna liberalna alternativa nije
ostajala po strani od navedenih ideoloških narativa, bivajući u
njima tek nešto modernija od konzervativaca okrenutih Rusiji. Od
vremena stvaranja jugoslovenske države (1918) i liberalna
Demokratska stranka koja je isprva bila unitaristička, a i 30-ih
godina, kada se pomera ka federalističkim koncepcijama, Bosnu i
Hercegovinu vidi samo kao rezervoar za namirenje srpskih i hrvatskih
velikodržavnih pretenzija. Čitava politička dinamika Kraljevine
Jugoslavije, svodila se na nacionalno pitanje i u prvom redu –
srpsko-hrvatske dogovore, uz izvesno uvažavanje i zadovoljavanje
slovenačkih zahteva. Na tribinama vrlo uticajnog Srpskog kulturnog
kluba u drugoj polovini 30-ih godina, među nazapaženijim bila su i
predavanja: “O nacionalizovanju bosanskohercegovačkih muslimana” i
“O muslimanskom problemu u Bosni i Hercegovini”.
Kada se pogledaju ratnih memoari i stavovi liberalnih građanskih
političara od Slobodana Jovanovića, do vođe demokrata, Milana Grola,
preko istinski vrlo liberalnog, tvorca sporazuma o Banovini
Hrvatskoj, Mihajla Konstantinovića – Bosna i Hercegovina ne postoji
kao subjekt, kao istorijska pokrajina, kao ravnopravni učesnik u
raspravama o budućem uređenju države. Naposletku, način na koji su
liberalni Konstantinović, Ilić i Tasić konstruisali Banovinu
Hrvatsku (1939) od delova BiH i ono što je bila projektovana Srpska
banovina, govori da Bosna i Hercegovina nije mogla opstati, ne samo
kao ravnopravni subjekt, već nije mogla opstati uopšte.
Jedan od najeksponiranijih progresivnih političara međuratne
Jugoslavije, levo liberalno opredeljeni vođa zemljoradnika i
profesor prava, Dragoljub Jovanović govorio je nakon uvođenja
jugoslovenskog federalizma pod komunistima, da su u njemu Srbi
majorizovani. Srbi iz BiH su, tvrdio je Jovanović dolazili kod njega
i plakali, zbog svog, navodno, teškog položaja unutar federalne
države BiH. Zbog toga su se, smatrao je Jovanović, oni masovno
selili u Srbiju, a posebno tragičnim je smatrao što su popisima u
socijalističkoj Jugoslaviji oni “izgubili” relativnu većinu u Bosni.
Muslimansku naciju Jovanović je smatrao “apsurdom” i pokušajem da se
pobegne od Beograda i Zagreba. Kao posebno negativnu karakteristiku,
tvrdio je da republičko vođstvo u Bosni “brutalno progoni emisare”
koji u Bosnu dolaze iz Srbije i Hrvatske.
Nezadovoljstvo granicama
Jedan od najliberalnijih srpskih emigranata, koji je u emigraciji
sarađivao i sa Adilom Zulfikarpašićem, glavni urednik liberalne
“Naše reči”, Desimir Tošić, bio je oštar kritičar ustavnih promena u
Jugoslaviji. Tako Tošić u kontekstu ustavnih amandmana iz 1971. piše
da “nema nikakvog ozbiljnog smisla govoriti o ’državnosti’ Bosne i
Hercegovine”, posebno kada se uporedi sa drugim republikama, poput
Hrvatske.
Položaj Srba u Jugoslaviji posle decentralizacije, Tošić je smatrao
“u potpunosti neprihvatljivim”. On se zalagao za promenu unutrašnjih
granica republika, kako bi Srbi, ako već ne mogu da zadrže preko
“devet desetina” svog življa u matičnoj republici, kao Slovenci i
Makedonci, onda tako prekomponuju Jugoslaviju, da po ugledu na
Hrvate, unutar proširene Srbije, zadrže “osam desetina svog naroda”.
Ako se ne bi išlo za tim rešenjem, koje bi podrazumevalo pripajanje
velikih delova BiH Srbiji, “izvršila bi se potpuna diskriminacija
srpskog naroda”, pisao je Tošić u londonskoj “Našoj reči” u maju
1971. godine.
Na tribini Pravnog fakulteta u Beogradu, u martu 1971, liberalni
filozof, Mihajlo Đurić imao je zapažen i u Srbiji široko
rasprostranjen istup. Goruće pitanje za njega je bilo, mesto i
položaj Srbije i srpskog naroda u novoj konstitutivnoj konstelaciji:
“Treba biti načisto s tim da je Jugoslavija već danas gotovo samo
geografski pojam, budući da se na njenom tlu, ili tačnije, na njenim
razvalinama... uspostavlja nekoliko samostalnih, nezavisnih čak i
međusobno suprotstavljenih nacionalnih država...”
Predstavljajući nacionalno i republičko razgraničavanje kao
nametnute, Đurić je dalje apelovao na svest prisutnih da moraju
znati da je “za srpski narod u ovom času od najveće važnosti pitanje
njegovog identiteta i integriteta, dakle, pitanje njegovog
političkog, njegovog državno–pravnog objedinjavanja”. Granice svih
jugoslovenskih republika, po njemu, imaju samo “uslovno značenje”, a
posebno granice SR Srbije, koje nisu “nikakve ni nacionalne ni
istorijske granice srpskog naroda”, a njihova “neprikladnost”“,
“proizvoljnost” i “neodrživost” postaju sasvim očiglednе kada se one
posmatraju kao granice nacionalnih država.
Nezadovoljstvo tim granicama Đurić je izrazio stavom da ni za jednu
republiku sem Slovenije, оnе nisu odgovarajuće, a “pogotovo ne za
Srbiju”. Iznoseći podatak da izvan tzv. uže Srbije, živi čak 40
odsto Srba, on se zapitao ima li srpski narod pravo da bude
ravnodušan prema “svojim mnogobrojnim delovima izvan sadašnjih
granica SR Srbije”. Srpski narod, nastavljao je Mihajlo Đurić,
nalazio se i do tada u neravnopravnom položaju, jer izvan Srbije,
Srbi žive u još četiri od pet republika, ali ni u jednoj od tih
preostalih republika, oni “ne žive svojski”. Nаvеdеnu tеzu je
potkrepio tvrdnjom da u Bosni i Hercegovini, iako čini “većinu
stаnоvništvа”, srpski narod nije imao ni pravo na “svoje ćirilično
pismo”, što je imalo za cilj izdvajanje iz celine nacionalne
kulture, tj. razbijanje jedinstvenog kulturno-duhovnog prostora.
Sarajevski govor Marka Nikezića
Nasuprot njima stojali su srpski komunistički liberali. Od kraja
novembra 1968. u Srbiji su ključne političke pozicije zauzimali
dotadašnji šef savezne diplomatije, Marko Nikezić i njegova najbliža
saradnica, Latinka Perović, kao predsednik i sekretar Centralnog
komiteta Saveza komunista Srbije. Kada je reč o Bosni i Hercegovini,
odnos srpskog reformskog rukovodstva prema središnjoj jugoslovenskoj
republici je najbolje i najcelovitije formulisan u sarajevskom
govoru Marka Nikezića iz 1970.
Srpski narod, smatrao je Nikezić, nalazi vlastiti identitet i punu
afirmaciju kako u Jugoslaviji i Srbiji, tako i u Bosni i Hercegovini
i Hrvatskoj, republikama u kojima Srbi žive ravnopravno sa drugim
narodima. Upravo zbog toga bi bilo kakva pretenzija, ili samo
intencija Republike Srbije za staranjem o svim Srbima u Jugoslaviji
bio “čist nacionalizam”. Sаrајеvski gоvоr Mаrkа Nikеzićа, biо је
dobra prilika da zvanična Srbija jasno iskaže svoje namere i u
pogledu budućnosti i karaktera centralne jugoslovenske republike, u
kojoj zajedno žive Hrvati, Srbi i Muslimani, “ne odričući se svog
nacionalnog identiteta i kulture, već naprotiv, potvrđujući ih u
punoj slobodi”, što je “osnov jedinstva i stabilnosti Bosne i
Hercegovine...”
Pozivajući komuniste sva tri bosanskohercegovačka naroda na borbu
protiv “nacionalističkih koncepcija i ponašanja” unutar svog naroda,
Marko Nikezić je posebno neprihvatljivim smatrao svaki pokušaj
uplitanja ili tutorstva nad bosanskim Srbima ili Hrvatima od strane
Beograda ili Zagreba, što će njegovo rukovodstvo smatrati “jednom od
svojih prvih obaveza”. Time je Srbima u Bosni poslata jasna poruka,
da puteve rešavanja životnih pitanja moraju tražiti u dogovoru sa
narodima sa kojima žive, ali je poručeno i hrvatskom rukovodstvu da
nacionalistički talas koji je zahvatio ovu republiku ne preliva na
susednu BiH.
Nacionalistima unutar Srbije, Nikezić je svojim sarajevskim govorom
poručio da reformsko rukovodstvo srpskih komunista, SR Srbiju u
svojim ustavnim granicama doživljava kao konačan, a ne privremen
okvir, koji će biti prvom prilikom zamenjen novim granicama između
jugoslovenskih republika. Umesto imperijalnih težnji i intencije za
patronatom nad Srbima izvan Srbije, liberalsko vođstvo je
uvažavajući realnost, ponudilo novu paradigmu, verujući da “Srbija
treba dublje da porine sama u sebe, da se zabavi sopstvenim
razvojem, da na tome mobiliše svoje narasle snage... da se oslobađa
pijemontske uloge...”
BiH nije nikakva “surogat republika”
Pozivajući se na stav koji je Latinka Perović saopštila kulturnim
radnicima, da su “Srbi van Srbije kod svoje kuće i slobodni i
ravnopravni u drugim republikama”, odnosno da nisu “porobljeni
delovi srpskog naroda”, Nikezić je naglasio da se mnogi ljudi ne
slažu sa tim. Rekao je i da mu je došla u posetu delegacija Srba iz
Like, čiji predstavnici su mu rekli da su ljudi u njihovom kraju
plakali zbog njegove sarajevske izjave da “nismo staraoci Srbima van
Srbije”. Nacionalizam je u Srbiji kontinuitet i “ja vidim”, rekao je
Marko Nikezić, “smisao naše političke akcije u borbi sa tim
kontinuitetima”. On je smatrao da je već samo postojanje Bosne i
Hercegovine prepreka nacionalističkoj identifikaciji republičkih i
nacionalnih interesa. Zbog svega rečenog, smatrao je Nikezić, “oni
koji su zainteresovani za jedinstvo Jugoslavije moraju biti
zainteresovani i za jedinstvo u Bosni i Hercegovini”. Zbog toga je
važno voditi računa o tome kakve su konsekvence poteza koje “vučemo
po interese drugog”, jer je brinuti o drugome u Jugoslaviji, prema
Nikezićevoj oceni, značilo voditi računa o sopstvenom interesu.
Politički vrh Srbije, poručivala je i Latinka Perović, insistiraće
iznad svega na “učvršćivanju Bosne i Hercegovine, a to znači na
njenoj daljoj afirmaciji unutar Jugoslavije kao ravnopravne
republike, kao ravnopravne političke organizacije”. Eventualni
unutrašnji konflikti i nestabilnost u BiH, koji bi bili na relaciji
međunacionalnih odnosa, imali bi, prema njenoj oceni, dalekosežne
posledice za jedinstvo i mir u čitavoj Jugoslaviji. Iako je stav
zvanične Srbije bio jasan, u Srbiji su postojali pojedinci i
organizacije koji su odudarali od takve politike, rekla je ona, jer
srpski nacionalizam i nije imao drugu politiku sem funkcionalizacije
Srba izvan Srbije. A ako se jedna politika angažuje na toj osnovi,
onda su pretenzije prema BiH i logične i očekivane, a za liberalsko
vođstvo je ključno pitanje kako to onemogućiti. Na konkretnom
političkom pitanju, smatrala je ona, važno je pokazati da BiH nije
nikakva “surogat republika”, Srbi u njoj nisu “pastorčad”, a to je i
najbolja odbrana od “paternalističkih tendencija iz Srbije”. Ako bi
se problem Srba, smatrala je Latinka Perović, svuda učinio spornim
od Kosova do Hrvatske, to bi značilo prevagu nacionalizma i u
Srbiji. A bilo koje nacionalno organizovanje i homogenizacija u
Bosni, to je “zaista jedan slom” za BiH, ali i za Jugoslaviju,
smatrala je.
Po dolasku srpskih liberala na ključne položaje u Srbiji
redefinisana je nacionalna politika, prevashodno, kao izraz težnji
za novim odnosima prema susedima, posebno onima unutar čijih granica
je živeo veći broj Srba u vreme kada su jugoslovenske republike
dobijale znatniji stepen samostalnosti. Uz dva tradicionalna pojavna
oblika nacionalne politike u Srbiji: sve slabijeg jugoslovenskog
unitarizma i sve snažnijeg svesrpstva, Nikezićevi reformisti su
inaugurisali i treću nacionalnu platformu, kao alternativu
postojećim. Reč je o programskoj novini u čijem fundamentu se
nalazio projekat decentralizacije, koju su oni usvojili i razumeli
kao šansu za izgradnju Srbije kao moderne države.
Istoričarka Olga Popović Obradović je smatrala da srpsko rukovodstvo
1969. do 1972. “uprkos komunističkoj ideološkoj provenijenciji,
opravdano može poneti liberalni predznak”, jer doktrinarnog
liberalizma u istoriji Srbije nije ni bilo. Prema njenoj oceni, sva
fundamentalna pitanja u istoriji Srbije 19. i 20. veka svodiva su na
dva osnovna pitanja: prvo je odnos prema vrednostima modernog doba
ili prema modernizaciji, što se može okarakterisati i odnosom prema
Zapadu; a drugo je nacionalni program Srbije, kao izraz njenog
odnosa prema susedima, odnosno prema vlastitim velikodržavnim
pretenzijama.
Kada je o tome reč, srpski liberali su stajali u izrazitom raskoraku
sa srpskim nacionalizmom i bili su njegovi beskompromisni
protivnici, a odnos prema Bosni i Hercegovini, njenoj državnosti i
složenoj nacionalnoj strukturi, bila su središna pitanja. Imajući
navedeni kriterijum u vidu, komunistički liberali, bili su znatno
dosledniji liberali od onih građanskih, koji su u realnosti bili tek
umerenije opcije velikosrpskih nacionalista.
(Izlaganje na skupu, “Adil Zulfikarpašić i liberalne političke
inicijative”,
Bošnjački institut – Fondacija Adil Zulfikarpašić,
Sarajevo, 6.12.2018.). |
