|
Za razliku od druge, socijalističke Jugoslavije, prva je, iako
nastala sa velikim ambicijama i uz suficit idealizma, imala
relativno oskudne domete. Nastala prvodecembarskim aktom 1918. u
Kući Krsmanovića na beogradskim Terazijama, Kraljevina
SHS/Jugoslavija bila je od prvih dana postojanja opterećena,
pokazaće se nerešivim problemima koji će je uz pomoć fašističkih
okupatora razoriti, nakon svega 23 godine egzistencije.
Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je prekasno da bi njeni ključni
etniciteti mogli biti sliveni u jednu naciju, slično Nemcima i
Italijanima, ali je i nastala prerano da bi se razumela i usvojila
istorijska neminovnost o dovršenom procesu konstituisanja tri
različita naroda: Srba, Hrvata i Slovenaca.
Na stotu godišnjicu formiranja Jugoslavije, puno je toga rečeno,
malo je prethodno pročitano, još manje istraženo. Pre svega su
izricani ideološki i politički sudovi. Prevladale su emocije, što je
i očekivano, imajući u vidu prigodni i svečarski karakter
stogodišnjice. Sumarno posmatrano, bilo je novinskih napisa,
okruglih stolova, intervjua, manjih konferencija, razgovora, debata,
televizijskih emisija.
Dok se u Hrvatskoj, izuzev levičarskih krugova, o Jugoslaviji
najglasnije ćutalo, u Srbiji je u državnim i paradržavnim
manifestacijama i institucijama jugoslovensko ujedinjenje posmatrano
kao ekskluzivno srpska stvar. Za sto godina ni jedna lekcija nije
savladana. Današnja radikalsko-naprednjačka Srbija nije 1918-tu
poistovetila sa stvaranjem Jugoslavije, već sa aneksijom Vojvodine.
Jedini ratni dobitak koji je uspela da zadrži, Srbija je obeležila
nacionalističko-propagatorskom izložbom u Novom Sadu i kič
spomenikom kralju Petru I Karađorđeviću koji nikada nije kročio na
tlo Vojvodine.
Nikad više 1918. godina!
Vek priključenja Srbiji, Vojvodina je mogla da obeleži i
bilansiranjem koje bi svedočilo o rekordnom ekonomskom, društvenom i
kulturnom propadanju u poslednje tri decenije ‒ najbržom
devastacijom i siromašenjem u dvovekovnoj istoriji ove pokrajine.
Svesrpski ujediniteljski ciljevi uvek imaju visoku cenu. A u tom
kontekstu, u Crnoj Gori je prevladao slogan – nikad više 1918.
godina! Ništa čudno, ako se zna tragična istorija crnogorske
1918-te. Zemlja članica pobedničke koalicije, za samo nekoliko dana
tokom nelegalne tzv. Podgoričke skupštine, održane u okruženju
srbijanskih bajoneta, izgubila je vekovnu državnost, međunarodno
priznanje, kralja, legalnu vladu, parlament, sve što ju je činilo
državom i političkim subjektom. Postala je srbijanska provincija.
Oni koji se u samoj Crnoj Gori sa tim nisu složili ubrzo su podigli
Božićni ustanak (1919). Okupaciona vojska, rečeno jezikom vojvode
Živojina Mišića, u krvi je ugušila ustanak. Prema istraživanjima,
broj ubijenih ljudi i spaljenih kuća, tokom represije u vreme
gušenja ustanka, merio se hiljadama. Stotine su napustile Crnu Goru
sklanjajući se od odmazde, uglavnom, u italijansku luku Gaeta, koja
je bila prepuna crnogorskih izbeglica. Trauma duga čitav vek.
Zločini koji su ostavili ožiljak u maloj Crnoj Gori. Skupštinska
rasprava povodom formalnog poništenja odluka tzv. Podgoričke
skupštine, održana nedavno u crnogorskom parlamentu, pokazala je svu
dubinu istorijske traume. Iako su odluke nelegalne skupštine
faktički poništene krajem antifašističkog rata 1944. i 1945, kada je
obnovljena crnogorska državnost u okvirima federativne Jugoslavije,
sama debata u društvu i Skupštini je pokazala da je i jedan formalni
gest bio potreban. Reakcije u Srbiji koje se mogu svesti na
ismevanje, uvrede, širenje nacionalističke mržnje prema susedima, na
najbolji način svedoče o primarnim uzrocima raspada Jugoslavije. I
zbog čega je svaki pokušaj njene obnove iluzija za lakoverne.
Ipak, za razliku od druge, socijalističke Jugoslavije, prva je, iako
nastala sa velikim ambicijama i uz suficit idealizma, imala
relativno oskudne domete. Nastala prvodecembarskim aktom 1918. u
Kući Krsmanovića na beogradskim Terazijama, Kraljevina
SHS/Jugoslavija bila je od prvih dana postojanja opterećena,
pokazaće se nerešivim problemima koji će je uz pomoć fašističkih
okupatora razoriti, nakon svega 23 godine egzistencije.
Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je prekasno da bi njeni ključni
etniciteti mogli biti sliveni u jednu naciju, slično Nemcima i
Italijanima, ali je i nastala prerano da bi se razumela i usvojila
istorijska neminovnost o dovršenom procesu konstituisanja tri
različita naroda: Srba, Hrvata i Slovenaca. Novonastalu državu od
prvih trenutaka potresali su nacionalizmi ispoljavani kroz srpsku
oslobodilačku tradiciju i intenciju da se bude vladajući narod
južnoslovenske zajednice, čime se podsticala pre svih hrvatska, a
delom i slovenačka, težnja ka nacionalnoj emancipaciji.
Južnoslovenski identitet
Brojna su istraživanja u domaćoj istoriografiji koja pokazuju da
jugoslovensko ujedinjenje nije bilo proizvod trenutka ili istorijska
slučajnost, već rezultat dugotrajnog istorijskog razvitka u periodu
dužem od jednog veka. Ideja jugoslovenske integracije imala je osnov
u južnoslovenskom identitetu i jezičkoj bliskosti Srba i Hrvata.
Etničko-jezička povezanost bila je osnovna supstanca za političku
ideologiju jugoslovenstva. Ipak, uz bliskosti, postojale su i brojne
razlike među jugoslovenskim narodima. Sve te razlike, koje su bile
rezultat vekovne etnogeneze koja je integrisala mnoštvo različitosti
i vizija budućnosti koje nije mogla da prikrije rečenica regenta
Aleksandra izgovorena u kući Krsmanovića na dan ujedinjenja pre
ravno sto goodina: “U ime njegova veličanstva kralja Petra I
proglašavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Države
Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i
Slovenaca.”
Pođemo li od poznate maksime da istorija jedne zemlje leži u njenoj
geografiji, sve protivrečnosti novostvorene zajednice
rasprostranjene izmedju 41. i 47. stepena severne geografske širine,
postaju uočljivije. Površine 248.666 kilometara kvadratnih, sa oko
12 miliona stanovnika, Jugoslavija je spadala u red većih evropskih
država. U širokom luku izbijala je na jadransku obalu, na severu je
kontrolisala centralni tok Dunava, u svoje severozapadne delove
uključivala je Alpe, na jugu se prostirala gotovo do Egejskog mora.
Sve to činilo je balkanskom, ali i panonskom, srednjoevropskom,
podunavskom, mediteranskom, alpskom zemljom, koja je trebalo da
pomiri sve pluralnosti međusobno protivrečnih identiteta. U tek
zakoračenu realnost ušlo se sa šest pravnih sistema, mnoštvom
pisama, tri velike konfesije, dva jezika većinskih naroda i
najraznovrsnijim jezicima teško diskriminisanih, nepriznatih i zbog
toga revizionistički raspoloženih manjina. Nova država nije imala
međunarodno priznanje, koje će joj pribaviti tek konferencija mira u
Versaju 1919‒1920. a na njenim tri hiljade kilometara dugim
granicama vladali su nemiri i anarhija, kao i revanšistički susedi.
Pretrajavali su različiti valutni, poreski i finansijski sistemi,
železnička i infrastrukturna nekompatibilnost, raznoliki tipovi
obrazovanja, prosvete i školskih programa; neujednačeni agrarno
posedovni odnosi od kolonatskih i čivčijskih do sitnog seljačkog
poseda.
Temelj ekonomije bila je nerazvijena poljoprivreda sa sitnim
seljačkim posedom kao njenim nosiocem. Ekonomski neodrživa
gazdinstva manja od 5 ha činila su preko 2/3 svih poseda (67,8%) i
nisu bila u stanju da ishrane ni brojne članove vlastitog
domaćinstva. Gotovo polovina ovih poseda imala je površinu ispod 2
ha, najčešće u neplodnim oblastima Dalmacije, Crne Gore, Bosne i
Hercegovine. Tek su posedi veći od 10 ha u jugoslovenskim uslovima
mogli da prehrane svoje žitelje, obezbede kakav-takav tržišni višak
i neveliku akumulaciju, a njih je bilo samo 12 posto. Na sve ovo
dolazila je, za razvijeni svet, nezamisliva agrarna prenaseljenost,
odnosno pritisak ogromnog broja stanovnika na male i autarhične
seljačke posede.
Prve godine života
Podaci o profesionalnoj i društvenoj strukturi stanovništva jasno
pokazuju da je preko 3/4 domaćinstava u prvoj Jugoslaviji živelo od
agrara, tj. da je oko 80 posto stanovništva privređivalo u
poljoprivredi. Uzevši u obzir poznatu činjenicu da jednaka količina
rada u poljoprivredi stvara znatno manju zaradu nego u drugima
zanimanjima, ne čudi da je Kraljevina Jugoslavija za sve vreme svog
postojanja bila stagnantno, zaostalo i siromašno društvo evropske
periferije u kojoj je svaki pa i kulturni napredak bio veoma spor, a
stepen društvene pokretljivosti zabrinjavajuće nizak.
Najvidljiviji pokazatelj poražavajuće zaostalosti izrazito ruralnog
i samodovoljnog društva bila je činjenica da je više od polovine
stanovništva (51,5%), prema popisu iz 1921. bilo nepismeno. Naravno,
podaci su varirali od oblasti do oblasti – u BiH, Makedoniji, Kosovu
broj nepismenih je prelazio 80% – a zavisili su i od rodne
strukture, budući da je nepismenost među ženama bila daleko
izraženija. Prema podacima popisa iz 1931. postotak nepismenih se
smanjio na 44,6% stanovništva. Međutim, koliki je procenat formalno
pismenog stanovništva znao samo da se potpiše, ali da pri čitanju ne
shvati kontekst pročitanog (funkcionalna nepismenost), ostaje
nepoznato.
Prve godine života Jugoslavija provodi u pravnom provizorijumu, sa
Privremenim narodnim predstavništvom i u znaku oštrih sukobljavanja
vodećih političkih partija u vezi sa budućim ustavnim ustrojstvom i
državnim uređenjem. Skoro bez izuzetka svi hrvatski politički
činioci, oslonjeni na istorijsko i državno pravo, zagovarali su
federalističko državno uređenje ili neki oblik složene države.
Nasuprot njima, srpska politička elita nesklona ideji složene
države, daleko od političke kulture nacionalne pluralnosti ili
kompromisa, koji je viđen kao “austrijanština” i “nagodbenjaštvo”,
odbacivala je svaki razgovor o federalizmu i decentralizaciji. Oštre
rasprave neće utihnuti ni nakon usvajanja centralističkih rešenja u
Vidovdanskom ustavu iz 1921. izglasanom mimo ranijih dogovora
prostom većinom u Ustavotvornoj skupštini od strane samo srpskih
partija i dela potkupljenih manjinskih poslanika.
Parlamentarna praksa je pokazala svu manjkavost u uslovima odsustva
minimuma unutrašnjeg konsenzusa o ključnim državnim pitanjima, ali i
usled snažnog vaninstitucionalnog upliva kralja Aleksandra
Karađorđevića (1921‒1934) u rad najvišeg zakonodavnog tela. U prilog
ovoj tvrdnji dovoljno je navesti da je Kraljevina SHS u periodu
(pseudo)parlamentarizma (1919‒1928) promenila 23 vlade, a samo su
dve izgubile većinu u parlamentu.
Treća po snazi politička partija – KPJ je zabranjena, poslanicima su
protivzakonito oduzeti mandati, a naredne dve decenije prema
članovima ilegalne organizacije primenjivane su čudovišne i surove
mere represije koje su uključivale i politička ubistva i mučenja.
Uzavrele nacionalističke strasti i uskomešani politički život, koji
je amplitude dosezao u vreme predizbornih kampanja (1921, 1923,
1925, 1927) dosegli su krajnju tačku juna 1928. u skupštinskom
atentatu u kome je od ruke radikalskog poslanika Račića stradalo
više hrvatskih poslanika, među njima i predsednik Hrvatske seljačke
stranke, Stjepan Radić.
Minimum unutrašnjeg konsenzusa
Iskoristivši tragične događaje u skupštini, koje je verovatno i sam
podstakao, kralj je odlučio da između njega i naroda “ne treba da
bude posrednika”, raspustio je parlament, suspendovao osporavani
Vidovdanski ustav, zabranio rad političkim strankama, što je bio
početak druge faze života jugoslovenske Kraljevine, poznatom kao
Šestojanuarska ili monarho-diktatura iz 1929. godine. Politička
platforma diktature bila je ideologija integralnog jugoslovenstva,
provođena kroz nasilnu nacionalnu nivelaciju i unifikaciju. Posle
šest godina, kada je postalo jasno da je zamišljeni projekat poražen
i dok je razmišljao o neophodnim političkim promenama, kralj
Aleksandar je pao kao žrtva atentata u Marseju 1934. godine.
Negativan bilans diktature bio je očit, pa je nova vlada na čelu sa
Milanom Stojadinovićem rigidnu i kompromitovanu integralističku
ideologiju želela da zameni ekonomskim rastom, efikasnom državnom
intervencijom u privredi, ali i ograničenom i doziranom
liberalizacijom u političkom životu. Na unutrašnjem političkom polju
savezništvom sa bosanskim muslimanima (JMO) i slovenačkim
klerikalcima (SLS), a na spoljnopolitičkom, povezivanjem sa Nemačkom
i Italijom, Stojadinović je pokušao da izoluje hrvatski pokret i
prisili Vladka Mačeka na kapitulaciju. Međutim, zbog jačanja
autoritarnih tendencija premijera, približavanja fašističkim silama
i nerešenog hrvatskog pitanja, knez-namesnik Pavle Karađorđević,
zamenio je Stojadinovića lojalnijim Dragišom Cvetkovićem, koji je sa
vođom hrvatskog pokreta, Mačekom 1939. postigao sporazum o
formiranju Banovine Hrvatske. Time je započet proces federalizacije
Jugoslavije, ali i komadanja Bosne i Hercegovine između srpskog i
hrvatskog nacionalizma. U to vreme Kraljevina Jugoslavija već dobija
prve logore za političke neistomišljenike (Bileća i Višegrad) i
donosi antisemitske uredbe. Nadolazeći rat je razrešio sve njene
kontroverze.
Tokom nepune dve i po decenije postojanja Kraljevina SHS/Jugoslavija
nije uspela da pronađe modus vivendi, kao ni minimum unutrašnjeg
konsenzusa u međunacionalnim odnosima, u pitanjima državnog
uređenja, demokratizacije, spoljnopolitičkog kursa, ekonomske
politike, prevashodno jer su autoritarnost, nasilje i korupcija bili
ključne političke determinante monarhističkog režima.
Drugi svetski rat, antifašistička borba i socijalistička revolucija
u Jugoslaviji (1941‒1945) ponudiće drugačiju vrstu odgovora na
dotadašnje izazove. Uprkos tome, Jugoslavija je bila
prosvetiteljski, mirovni i emancipatorski projekat, ali i
bezbednosni okvir za sve njene narode. Iako se u realizaciji
realnost razlikovala od plemenitih ideja, Jugoslavija je bila, kako
je pisala Olivera Milosavljević, rezultat racionalno izgrađene
istorijske svesti. Uzimajući u obzir modernizacijski iskorak
načinjen u obe, posebno u drugoj Jugoslaviji, istorija će biti
daleko naklonjenija generacijama koje su je stvarale pre jednog
veka, od generacija koje su je, poslednje decenije 20. veka, u krvi
razorile. |
