|
Sa distancom od jedne decenije, Zundhausenova rečenica – kako je
„argument“ o strancu i našoj nesaznatljivoj istoriji „čudan“, a
verovatno je mislio i glup – dobija svoju punu potvrdu. Istorija
Srbije, kao i istorija Balkana ni po čemu nije izuzetna da bi se u
njoj odvijali procesi koji već nisu viđeni u dugoj i raznolikoj
istoriji Evrope.
Deceniju kasnije, još jedan „stranac“ i ponovo knjigom, dokazuje da
istorija nasilja na zapadnom Balkanu ni po čemu nije različita od
nasilja u drugim delovima sveta, ali i da svojom brutalnošću, „naše“
nasilje može da doprinese teorijskom i praktičnom razumevanju
nasilja kao globalnog fenomena.
I više od toga, američki profesor dr Maks Berholc (Max Bergholz)
svojom je monografijom pokazao da „stranac“ ne samo može i hoće da
razume „našu“ istoriju, već je razume bolje i temeljnije od većine
domicilnih istoričara. Svojom knjigom Nasilje kao generativna sila.
Identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici,
Berholc je zavredeo status globalne istoričarske zvezde. Knjiga je
prvi put objavljena na engleskom jeziku u izdanju Cornell University
Pressa, 2016. godine. Dve godine kasnije, agilni sarajevski Buybook
je objavio bosansko izdanje u odličnom prevodu Senade Kreso.
Maks Berholc (Pitsburg, Pensilvanija, 1973) je vanredni profesor na
Odeljenju za istoriju na Univerzitetu Konkordija u Montrealu
(Kanada), gde predaje istoriju nacionalizma, nasilja i Balkana.
Stručnjak je za istoriju Balkana i Istočne Evrope, a njegova
istraživačka interesovanja uključuju mikrodinamiku nacionalizma,
masovno nasilje i istorijsko pamćenje. Knjiga, Nasilje kao
generativna sila, donela mu je planetarni prestiž i neke od vodećih
svetskih nagrada u oblasti istoriografije, između ostalih i Kanadske
asocijacije slavista (2017), Kolumbija Univerziteta u NJujorku
(2017), Univerziteta Nort Dam (2019), a proglašena je i za najbolju
knjigu o evropskoj istoriji za 2018. godinu.
U uvodu knjige autor počinje priču o kontigenciji u nauci, kada je u
nezavedenim dokumentima u Arhivu BiH u Sarajevu, tražeći građu o
sasvim drugoj temi, pronašao plave fascikle sa poverljivim
dokumentima iz 80-ih godina prošlog veka o pokolju čak 2.000 civila,
najviše žena i dece, u gradiću Kulen Vakufu (BiH) u septembru 1941.
godine. U izveštajima je bilo nejasno ko je odgovoran za ovaj zločin
o kome se u socijalističkoj Jugoslaviji ćutalo.
Pominju se neidentifikovani „ustanici“, koji su bili komšije onih
koje su tako surovo ubili, a oni sami su pre toga bili žrtve
brutalnih zločina lokalnih ustaša. Ipak, čak 2.000 kulenfakufskih
civila, označenih kao „muslimani“, nisu zavredeli status civilnih
žrtava rata posle 1945. godine, nisu proglašeni ni žrtvama
„fašističkog terora“, već su predstavljali „politički problem“, zbog
čega se o njima ćutalo.
Traganje je dalje vodilo Berholca do skrivenih meandara istorije, do
hiljada neotvorenih stranica dokumenata u nacionalnim i lokalnim
arhivima u tri postjugoslovenske države: Bosni i Hercegovini, Srbiji
i Hrvatskoj. Otišao je u Kulen Vakuf, upoznao istoriju i geografiju
čitavog kraja, razgovarao sa stotinama ljudi, obišao sva sela u
okolini, došao u posed privatnih arhiva aktera ili svedoka događaja
iz 1941. godine.
Polazeći od života „običnog“ čoveka u lokalnoj zajednici,
istraživanjem mikroistorije, Maks Berholc je postavio tezu nasuprot
svemu što smo znali o Drugom svetskom ratu i u njemu počinjenim
zločinima između jugoslovenskih naroda.
Za njega, ekstremno nasilje i surovo ubijanje suseda nije bilo
rezultat „višedecenijskog lokalnog nacionalizma i antagonističkih
etničkih podjela“. Autor uverljivo pokazuje da je nasilje u značajno
manjoj meri posledica čvrstih etničkih identiteta, a u mnogo većoj
meri je katalizator i okidač etničke identifikacije. Originalna
interpretacija podrazumevala je i novi pristup kao i kritiku
postojećih istoriografskih praksi u regionu. Pišući o literaturi na
južnoslovenskim jezicima, Berholc konstatuje da je njena
najupečatljivija karakteristika da „opis zločina u velikoj mjeri
zamjenjuje njihovo objašnjenje“.
Zbog toga pristup profesora Berholca negira praksu ovdašnjih
istoričara, za koju je najbolju kritiku dao poznati britanski
istoričar Mark Tompson: „Nasilje na Balkanu je previše opisano, a
premalo objašnjeno“. Određujući pristup u južnoslovenskim
istoriografijama kao „krvavu zemlju“, autor smatra da takav metod
ima zadatak da čitaoce šokira strahotama nasilja sa ciljem da se ne
postave pitanja o „uzrocima, dinamici i efektima nasilja“. Zbog toga
Maks Berholc odbija da čitave etničke grupe esencijalizuje, da ih
posmatra kao nepromenjive i integralne istorijske aktere, kao
isključive počinioce zločina ili kao žrtve, jer iz toga proizlazi da
je nasilje predodređeno dugoročnim istorijskim faktorima, a zadatak
istoričara bi bio, kako kaže, „samo da pruži sliku užasa ubijanja“.
Nasilje na Balkanu iz te perspektive čini se kao nepromenjiva i
sudbinska kategorija. Ali da bi se primenio drugačiji metod moralo
se duboko zaroniti u mikroistorijska istraživanja i poći od
individualnih motiva i angažmana ljudi u lokalnim sredinama.
Knjiga Maksa Berholca je struktuirana u tri glavne celine. Prvi deo:
Istorija, odnosi se na istoriju kulenvakufskog kraja do početka
Drugog svetskog rata. On konstatuje da „antagonistički jezik
etniciteta“ nije bio dominirajući model komunikacije u lokalnoj
sredini. Naprotiv, njegova istraživanja sugerišu da su unutaretnički
sukobi bili češći ili makar vidljiviji od međuetničkih. Čak su lične
istorije uglednih stanovnika Kulen Vakufa u tridesetim godinama,
pred početak rata, podržavale saradnju, a ne etničke sukobe.
Prodorom ideologije nacionalizma na lokalni nivo, postojao je
potencijal za sukobe, ali je „jednako tako postojao i potencijal za
mir i kontrolu napetosti“, piše Maks Berholc uz napomenu da
istoričar nikada ne sme da zaboravi da nijedan smer zbivanja nije
bio unapred određen i da projektovanje unazad nije dobar način
istoriografskih tumačenja.
Središni, drugi, deo knjige: 1941. analizira prvih nekoliko meseci
rata, od aprila i zaključno sa masakrom u Kulen Vakufu u septembru
prve ratne godine. Čitavo područje oko ovog bosanskog gradića bilo
je poprište neuporedivog nasilja koje su vršili ljudi iz tog kraja
jedni nad drugima.
Berholc pokušava da razume kako je došlo do ove iznenadne
transformacije koristeći se arhivskom građom na makro (državnom),
mezo (regionalnom) i mikro (lokalnom) nivou. Tamo gde su arhivi bili
nedovoljni, koristio je štampu kao istorijski izvor, ali i memoare,
lične arhive protagonista i svedočenja preživelih učesnika pokolja.
Da bi što bolje razumeo i objasnio uzroke, unutrašnju dinamiku i
konsekvence naglog potonuća jedne nekada mirne zajednice u ekstremno
nasilje, autor se poslužio brojnom i znalački odabranom
najrelevantnijom svetskom literaturom o nasilju, nacionalizmu,
identitetima.
Iznenadni i po bestijalnosti nezapamćeni zločini ustaša nad
pravoslavnim stanovništvom, imali su „duboko polarizirajući efekat
na odnose među zajednicama, što je dovelo do brze transformacije
komšija u kolektivne kategorije neprijatelja i poziva za odmazdom na
toj osnovi“, piše Berholc. Priroda nasilja, smatra autor, promenila
je način na koji su preživeli percipirali sebe, ali i svoje susede.
Iz toga Maks Berholc izvlači suštinu svoje interpretacije – akti
ekstremnog nasilja su konstituisali „antagonističku percepciju
identiteta“, umesto svih dosadašnjih tumačenja koji su već gotove
antagonističke identitete smatrali uzrokom nasilja. „Ubijanje na
etničkoj osnovi“, smatra Berholc, „učinilo je da preživjeli postanu
svjesni vlastite etničke pripadnosti na nove, užasavajuće načine.“
Mesec dana od početka masovnih ustaških ubijanja u kulenfakufskom
kraju, buknuo je ustanak ugroženog pravoslavnog stanovništva.
Ustanici napadaju muslimanska i katolička sela, čineći brojna
ubistva iz osvete. Zbog toga će se članovi Komunističke partije
Jugoslavije, koja pokušava da se stavi na čelu ustanka, suočiti sa
ozbiljnim izazovom obuzdavanja i kontrole nad osvetničkim porivima
ustanika. Za značajan broj njih kategorija „ustaše“ se poklopila sa
kategorijom „katolika“ i „muslimana“
Ipak, osveta je bila očekivan i konkretan metod „oslobađanja od
dubokog osjećaja bespomoćnosti koji je izazvao prethodni talas
ustaškog ubijanja“, piše Berholc. Maks Berholc posebno detaljno i na
konkretnim primerima navodi unutarustaničke sukobe zagovornika
obuzdavanja (spašavanja civilnog stanovništva) i zagovornika
eskalacije (masovnog ubijanja usled identifikacije svih katolika i
muslimana sa ustašama).
Najzad, vrhunac monografije je četrdeset i osam sati (6. do 8.
septembra 1941) nakon ustaničkog zauzimanja Kulen Vakufa tokom kojih
je na najsurovije načine ubijeno 2.000 civila, većinom žena i dece.
Maks Berholc daje detaljnu rekonstrukciju događaja koji je za
južnoslovenske istoriografije bio obavijen velom tajne. Ulazeći u
najdelikatnije procese mikrokomparativnog istraživanja, sklapajući
kockice iz mnoštva različitih izvora i perspektiva, za profesora
Berholca, ključno pitanje nije bilo zbog čega je došlo do tako
masovnog pokolja, već koje su okolnosti i motivi doprineli da, oni
među vođama ustanka koji su nastojali da prošire nasilje i naude
civilima smatrajući ih kolektivno krivima zbog pretpostavljene
pripadnosti drugoj etničkoj grupi, nadvladaju nad onim delom
ustaničkih vođa koji su bili protiv masovnih ubijanja.
Navedenim pristupom autor je izbegao masovne karakterizacije i
esencijalizacije etničkih grupa, odnosno, redukovanje istorije na
uprošćeni sukob između čitavih nacionalnih zajednica. Zbog toga,
autor ističe da talasi masovnog ubijanja mogu izroditi i njihovu
suprotnost – snažne težnje međuetničkog spašavanja i stav da je
individualno čovekovo ponašanje, a ne etnicitet, ključno u
razlikovanju prijatelja od neprijatelja.
Berholc konstatuje da je priroda lokalnog nasilja značila da je
život čoveka često zavisio od toga „kako je percipirana njegova
etnička pripadnost“. U tom kontekstu, „nasilje je moćno upisivalo
etničke oblike identifikacije i samoidentifikacije, čak i bez nečije
saglasnosti i to na načine koji su bili dalekosežni“. To nije
značilo odsustvo etničke identifikacije u periodu pre 1941. ali je
značilo da je ekstremno nasilje i masovno ubijanje tome dalo „do
tada neviđeni značaj“. Berholc taj proces karakteriše kao
„transformativnu snagu nasilja počinjenog u ratu“, koje može duboko
„oblikovati i preoblikovati identitete“. Sledeći njegove
interpretacije, nasilje ne predstavlja kulminaciju „duboko usađenih
etničkih antagonizama“, ono je pre „okidač koji može pokrenuti brzu
etnizaciju društvenih identiteta i odnosa“.
Najzad, treći deo: Nakon nasilja među zajednicama, objašnjava pojam
„naprasne nacionalnosti“, različite oblike sećanja na učinjeno
nasilje, kao i kako su ti procesi uticali na lokalne forme
identiteta i nacionalizma u narednim decenijama. U ovom delu knjige
autor prati razvoj međuljudskih odnosa u posleratnoj lokalnoj
zajednici, koji se vrlo često prelamaju kroz etničku optiku. Berholc
problematizuje koncept „naprasne nacionalnosti“, koja se iznenadno
javlja prilikom naglih promena i incidenata na lokalnom nivou. Ovu
pojavu je obeležavao, kako piše autor, brzi prelaz sa
„neetniciziranog na veoma etnicizirani način gledanja na svijet“ i
predstavlja iracionalni, emocionalni odgovor na iznenadna zbivanja,
tako da nacionalnost može odjednom postati središna prizma kroz koju
ljudi na lokalu tumače svet i zbivanja oko sebe.
Osim što je odbacio selektivnu i manihejsku sliku prošlosti, duboko
etniciziranu i posmatranu kroz crno-bele stereotipe, karakteristične
za nacionalistički pogled na svet, knjiga Nasilje kao generativna
sila je uzor i po tome kako je najtragičnije procese u prošlosti
moguće izložiti mirnim tonom, humano i racionalno, bez namere da se
istoriografija stavlja u funkciju ideoloških matrica politike
identiteta. Maks Berholc je svoju monografiju Nasilje kao
generativna sila pisao sa idejom da se odupre stalnoj potrebi
istoričara da projektuje vlastite percepcije etniciteta, identiteta,
nacionalizma na savremenike čiju istoriju istražuje.
Umesto toga za njega je imperativ bio da se, koristeći
mikroistorijske metode, osloni na veliki broj primarnih i do sada
nekorišćenih izvora, vršeći njihovu kritičku analizu u najboljem
duhu multiperspektivnosti naučne istoriografije. Iz zavidne količine
primarne dokumentarne građe, širokog terenskog istraživanja,
izvrsnog poznavanja naučnih dostignuća društvene teorije, proizašla
je monografija bez čijih se pouzdanih rezultata i originalnih
interpretacija neće moći razumeti i pisati o uzrocima, dinamici i
posledicama nasilja i nacionalizma ne samo na Balkanu nego i u
globalnim okvirima. |
