|
Zahvaljujem vam na pozivu. Odazvala sam se iz profesionalnih
razloga. Gotovo nikad ne odbijam da učestvujem u razgovoru o knjizi
koja za predmet ima ono čime se sama bavim, ili što imam u svom
iskustvu.
Pretpostavljam da je ovo drugo, to jest – moje iskustvo i bilo Vaš
razlog da me pozovete na razgovor o knjizi Građenje jedne
kontrainstitucije. Istorija Instituta za filozofiju i društvenu
teoriju.
Ne bih, međutim, želela da se moj profesionalni pristup shvati kao
način da izbegnem razgovor o svom iskustvu. Zato, u početku, želim
da budem precizna u odnosu na to iskustvo. To jest: na odnos srpskih
liberala prema slučaju osmoro profesora, koji su, 1975. godine,
udaljeni sa Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
* * *
Dakle, srpskim liberalima nazvano je rukovodstvo Saveza komunista
Srbije od 1968. do 1972. godine. Vodeća ličnost tog rukovodstva bio
je Marko Nikezić, rođen u Beogradu 1921. godine. Predratni skojevac,
ilegalac u okupiranom Beogradu, za kojim su okupatorske vlasti
raspisale poternicu. Posle rata, kratko vreme potpredsednik Gradskog
narodnog odbora u Beogradu čiji je predsednik bio građanski
političar, advokat Ninko Petrović. Zatim: ambasador SFRJ u Egiptu,
Čehoslovačkoj, Sjedinjenim Američkim Državama, državni podsekretar u
Sekretarijatu inostranih poslova te, posle Koče Popovića, držani
sekretar.
Njegovom dolasku na čelo Saveza komunista Srbije prethodili su važni
događaji.
U zemlji: privredna reforma 1965. godine; uklanjanje Aleksandra
Rankovića, glavnog predstavnika Srbije u jugoslovenskom partijskom i
državnom rukovodstvu, iz javnog života – 1966. godine; istupanje
književnika Dobrice Ćosića na sednici CK SK Srbije, sa zahtevom za
promenu vladajuće nacionalne politike – u maju 1968. godine;
studentski događaji u Beogradu u junu 1968. godine.
U svetu: ulazak trupa Varšavskog pakta u Prag – u avgustu 1968.
godine, koji je okončao iluziju o socijalizmu sa ljudskim licem.
Intelektualac, vajar – koji je svoju vokaciju ograničio na privatnu
sferu – poznavalac sveta – u dogmatski orijentisanoj većini u
Partiji smatran zapadnjakom – Nikezić je u demokratskim krugovima u
Srbiji i u Jugoslaviji dočekan kao „novi čovek“.
Mandat partijskog rukovodstva s Nikezićem na čelu obeležen je
počecima krize i izazovima koje je ona postavljala. Šta posle Tita?
Kojim putem dalje? To je vreme rada na ustavnim amandmanima 1971.
godine, koji su doveli do konfederalnog Ustava iz 1974; vreme
masovnog pokreta u Hrvatskoj, a zatim smene hrvatskog rukovodstva –
faktički na sednici Predsedništva CK SKJ, 1. decembra 1971. godine,
u Karađorđevu. Bez rasprave u jugoslovenskim institucijama –
arbitrarno je presuđeno onima koji su pitanja postavljali.
Do potresa je došlo i u svim drugim jugoslovenskim republikama.
Najrazorniji je bio u Srbiji. Partijskom rukovodstvu Srbije
presuđeno je u četvorodnevnom razgovoru J. B. Tita sa Političkim
aktivom Srbije, 9–12. oktobra 1972. godine.
Duže pripreman – praktično od 1968. godine – izvršen je zaokret:
proklamovan je povratak na kurs pre VI kongresa KPJ 1952. godine.
Sve u međuvremenu ocenjeno je kao slabljenje revolucionarne uloge
Partije.
Posle ostavki vodećih ljudi u Savezu komunista Srbije, koji su
odbili da sprovode politiku zaokreta, u Srbiji je – u partijskim
rukovodstvima, državnoj administraciji, privredi, kulturi i medijima
– smenjeno između 5000 i 12000 ljudi. Progoni su najviše pogodili
vodeće ljude u privredi, označene kao tehnokrate, i u lokalnim
zajednicama.
Temeljnu čistku pripremila je i održavala žestoka kampanja. Nikezić
ju je poredio sa kampanjom protiv Liu Šao Čija u Kini tokom kulturne
revolucije.
* * *
Postoje dve interpretacije ovih zbivanja.
Jedna je nastala u pripremama zaokreta, održala se u toku njegovog
složenog izvođenja i, naravno, u nastojanju da se odredi mesto
zaokreta u istoriji. Onovremena i domaća i inostrana štampa
zabeležile su tu interpretaciju. Napisane su i nekolike knjige, od
kojih je, zbog svoje dokumentarnosti, najznačajnija dvotomna knjiga
Dragana Markovića i Save Kržavca Liberalizam od Đilasa do danas
(1978).
Prema toj interpretaciji, srpsko partijsko rukovodstvo optuženo je
za liberalizam i oportunizam, što je dovelo do slabljenja
revolucionarne uloge Partije, napuštanja principa demokratskog
centralizma, relativizacije klasnog neprijatelja. I, dakako, za
sovjetofobiju, to jest – prozapadnu orijentaciju. Krunski dokaz
opasnosti bio je suprotstavljanje J. B. Titu.
Kao posebni dokazi odstupanja od revolucionarne uloge Partije
navođeni su: Kongres kulturne akcije, u oktobru 1971. godine u
Kragujevcu, koji je predstavljao najšire okupljanje inteligencije u
Srbiji posle 1945. godine; odbijanje zahteva za administrativnim
merama prema profesorima Filozofskog fakulteta; rezerve prema načinu
uklanjanja rukovodstva u Hrvatskoj. Prećutno, nesaglasnost sa
kooperativnošću srpskog partijskog rukovodstva u radu na ustavnim
amandmanima 1971. godine. Odnosno, okretanje Srbije sebi i politika
njenog neidentifikovanja sa Jugoslavijom.
Interpretacija srpskih liberala počinje da se menja posle Osme
sednice CK SK Srbije, 1987. godine.
Tada srpski liberali postaju takozvani liberali. Odnosno,
progonitelji slobodne misli u Srbiji. Sve zabrane se pripisuju
njima, kao i hapšenje profesora Pravnog fakulteta Mihaila Đurića. U
stvaranju takve slike o srpskim liberalima učestvuju i profesori
Filozofskog fakulteta, koji nisu reagovali na pomenuti zaokret 1971.
godine i čistke koje su u Srbiji usledile posle 1972. godine. Oni
svoje uklanjanje sa Univerziteta pripisuju takozvanim liberalima.
Pritom, ignorisane su proverljive činjenice.
Marko Nikezić je umro u januaru 1991. godine. U razgovorima sa
publicistom Slavoljubom Đukićem, na osnovu kojih je nastala Đukićeva
knjiga Slom srpskim liberala – tehnologija političkih obračuna
Josipa Broza Tita (1990), prvom javnom istupanju posle 1972. godine,
Nikezić nije govorio revanšistički. Njega je uvek zanimao koren
stvari. Optuživan od Dobrice Ćosića da nije razumeo pitanje, on je
izražavao bojazan da Srbija sa Slobodanom Miloševićem kreće na put
bez povratka.
Posle smrti Marka Nikezića, „knjiga o liberalima“ sa dva slova spala
je na jedno slovo. Nikada to nisam primala lično. Promena
interpretacije zanimala me je, pre svega, metodološki.
* * *
Od polovine 19. veka, kada i počinje njegova istorija, liberalizam u
Srbiji nije bio isto što i zapadnoevropski liberalizam. Bio je
realno moguć kao i svaka zapadnoevropska ideja, kao i socijalizam.
Držala sam se Ilariona Ruvarca: za istoričara činjenice nisu isto
„što i za obično dete i prost narod“. Na reviziju istorije gledala
sam kao na konstantnu pojavu. Njenim najštetnijim vidom smatrala sam
zatamnjivanje izvesnih procesa, pojava, događaja i ljudi. Zato što
su u složenostima istorije sadržane različite mogućnosti. Mene su
zanimale one koje su u novijoj srpskoj istoriji, po pravilu,
previđane. Kao, na primer, ponavljanje neuspelih ciklusa
modernizacije.
Sa falsifikatima činjenica je drukčije: stvari, na kraju, dođu na
svoje mesto. U to me je uverila i knjiga o kojoj danas razgovaramo.
* * *
Knjiga Građenje jedne kontrainstitucije… predstavlja važan iskorak,
koji je mogla učiniti samo nova generacija Centra, odnosno Instituta
za filozofiju i društvenu teoriju. Taj iskorak karakterišu:
- stavljanje istorije Centra, odnosno slučaja osmoro profesora
Filozofskog fakulteta u Beogradu u kontekst promena do kojih je
došlo u filozofiji Jugoslavije pedesetih i šezdesetih godina prošlog
veka, posle političkog sukoba jugoslovenskih komunista sa Staljinom.
To nikako nije raskid sa staljinizmom kao ideologijom, ali jeste
početak preispitivanja i traženja. U tom procesu, za filozofiju je
prelomni značaj imao skup jugoslovenskih filozofa na Bledu 1960.
godine.
Podele su, međutim, ostale i posle 1948. godine: u politici,
filozofiji, književnosti, likovnoj umetnosti. Osnovani su posebni
časopisi, održavani posebni skupovi. Do dijaloga nije nikad došlo.
U filozofiji, pre pokušaja dijaloga jugoslovenskih filozofa
inspirisali su 1974. godine zagrebački filozofi Milan Kangrga i Rudi
Supek. Iste godine, Hrvatsko filozofsko društvo pokrenulo je časopis
Praxis, sa programskim člankom Gaje Petrovića „Čemu Praxis?“. Rad
Korčulanske letnje škole, u kome su učestvovali i najpoznatiji
filozofi u svetu, i časopisa Praxis bili su tesno povezani. Njihov
početak i trajanje obuhvata istu deceniju – 1964–1974. To je vreme
najintenzivnijeg razvoja filozofije u Jugoslaviji, vreme velikog
društvenog interesovanja za filozofske teme. Vlast je imala
ambivalentan odnos prema Korčulanskoj letnjoj školi i časopisu
Praxis. Finansijski ih je pomagala, ali i želela kontrolu granica do
kojih je mogla ići nedogmatska kritika staljinizma;
- u knjizi Građenje jedne kontrainstitucije… nema osvrta na knjige o
praxis filozofiji u Hrvatskoj. Ali, ona, u suštini, korespondira sa
tim knjigama. Hrvatski autori ukazuju na razlike između zagrebačkih
i beogradskih praksisovaca koje su postojale od početka do kraja.
Dok su prvi više bili zainteresovani za filozofiju, preokupacija
drugih je bila – politika. Skrupulozni autori knjige Građenje jedne
kontrainstitucije…, na svoj način to potvrđuju. U isto vreme,
njihova rekonstrukcija slučaja osmoro profesora korespondira i sa
istoriografskim istraživanjima izvora partijske i bezbednosne
provenijencije, koja je, dosad najtemeljnije, obavio istoričar,
takođe mlađe generacije, Milivoj Bešlin. U fokusu beogradskih
praksisovaca, za razliku od zagrebačkih, nije njihovo teorijsko
delo, već njihova politička sudbina. I sami, a naročito njihovi
tumači, insistirali su na njihovom političkom progonu, na njihovoj
žrtvenoj poziciji, nalazeći za to pogrešnog krivca. Zašto?
Neki od pripadnika beogradskih praksisovaca napisali su
autobiografije. Oni među njima čije je naučno delo dostiglo obim
sabranih i izabranih dela – i dobili su njihova izdanja. Izvori za
proučavanje njihovog naučnog doprinosa filozofiji ne nedostaju. Pa
ipak, u fokusu pažnje, i njih samih i njihovih tumača, bila je, sve
vreme, njihova politička sudbina i pronalaženje pogrešnog krivca za
nju. U suštini, odnos vlasti prema njima bio je ambivalentan.
Optuživati ih za zloupotrebu nauke u sistemu koji nije dopuštao
slobodu političkog organizovanja, sve manje je bilo ubedljivo.
Udaljiti ih od studenata, a učiniti ih osnivačima posebne
institucije, dokaz je te ambivalentnosti, možda tačnije konfuzije.
Centar za filozofiju i društvenu teoriju, proširen novim
saradnicima, postao je osamdesetih godina prošlog veka, glavni
opozicioni centar.
Pitanja su, kao što uvek biva, došla iznutra, od mlađih. Zoran
Đinđić je postavio pitanje: koliko su beogradski praksisovci stvarno
iskoračili iz staljinističkog dogmatizma, i kritikovao ih što su
čitave generacije studenata Beogradskog univerziteta lišili saznanja
o zapadnoevropskom liberalizmu. Ta su pitanja izazvala oprez prema
njemu, ali su ostala bez odgovora;
- knjiga o kojoj govorimo precizno je dokazala da je zahtev za
eliminisanjem osmoro profesora sa Filozofskog fakulteta dolazio od
Tita. On ga je formulisao posle studentskih događaja 1968. godine.
Posle svog čuvenog govora u kome je 90% studenata označio kao
„poštenu socijalističku omladinu“, u narodnim javnim istupanjima bio
je koncentrisan na 10%, među kojima su oni koji „truju“ većinu
studenata. Izričito je pominjao profesore na Beogradskom
univerzitetu, praksisovce. U razgovorima sa predstavnicima državnog
i partijskog rukovodstva Srbije vršio je direktan pritisak da se
profesori Filozofskog fakulteta udalje iz nastave. Testirao je novo
partijsko rukovodstvo, koje je slovilo kao liberalno.
Sasvim je izvesno da Tito nije čitao filozofska dela ni zagrebačkih
ni beogradskih praksisovaca. Zašto je, onda, insistirao samo na
administrativnim merama protiv beogradskih parksisovaca? Relevantan
izvor za odgovor na ovo pitanje predstavljaju memoari Mihaila
Markovića Juriš na nebo, 1–2 (2008, 2009). Uz Ljubomira Tadića,
jedan od dvojice vodećih beogradskih praksisovaca, Mihailo Marković
je delovanje ove grupe opisao kao delovanje političke organizacije.
Sastajali su se u kafanama, na večerama čiji su glavni organizatori
bili Nebojša Popov i Svetozar Stojanović. Tito je čitao policijske
izveštaje o prisluškivanim razgovorima u kafanama, kasnije po
stanovima, u kojima je njegova lična vlast bila centralna tema.
Pritiscima, i javnim i internim, dugo je odolevano;
- do prekretnice je došlo posle 1972. godine. Ostavkama vodećih
ljudi u partijskom rukovodstvu u Srbiji otklonjena je poslednja
brana uklanjanju profesora sa Filozofskog fakulteta. Knjigu Građenje
jedne kontrainstitucije… prva je u kojoj se to nedvosmisleno
konstatuje.
Autori su precizno opisali otpor koji su akademska javnost, ali i
institucije sistema, pružale 1973. i 1974. godine, da bi tek u
januaru 1975. godine Narodna skupština Srbije donela specijalni
zakon kojim je razrešen slučaj osmoro profesora Filozofskog
fakulteta. Sve do 1981. godine bili su bez posla, uz izvesnu novčanu
nadoknadu i sa mogućnostima da, kao gostujući profesori, borave u
inostranstvu. Uživali su, sve do ratova 90-ih godina, podršku
liberalne akademske javnosti u svetu;
- knjiga implicitno govori o političkim i idejnim vezama beogradskih
praksisovaca sa Dobricom Ćosićem. O tome svedoči i on u svojim
Dnevnicima. Sa njima je povezivao svoje teze u govoru na sednici CK
SK Srbije, u kome je tražio promenu vladajuće nacionalne politike, i
dobio njihovu podršku. Te su teze poslužile kao osnova Memoranduma
SANU, čiji su autori bili Mihailo Marković i Ljubomir Tadić, koji
je, kao svoj program, preuzeo Slobodan Milošević.
Izdanje Praxis international, bilo je, kaže Andrija Krešić, lična
ambicija Mihaila Markovića. Zbog njegovog neprikrivenog
nacionalizma, neki članovi Saveta Praxis international, kao nedavno
preminula Agneš Heler, prekinuli su saradnju. Kao i zagrebačka grupa
praksisovaca. Nacrt Ustava SFRJ, čiji je autor bio Nebojša Popov,
zbog načela jedan čovek jedan glas doveo je do raspada grupe Čovek i
sistem. To je bio kraj saradnje zagrebačkih i srpskih praksisovaca;
- u nedvosmislene zaključke autora knjiga Građenje jedne
kontrainstitucije… spada i onaj da je Centar za filozofiju i
društvenu teoriju odigrao ključnu ulogu u političkoj pluralizaciji
Srbije 90-ih godina. Iz njega, to jest iz radova kako njegovih
osnivača tako i iz radova novopridošlih saradnika, proizašli su
akteri i osnivači najznačajnijih političkih partija. Od Mihaila
Markovića, kao člana Glavnog odbora i pisca programa SPS, potonjeg
svedoka odbrane na suđenju Slobodanu Miloševiću u Hagu, do Ljubomira
Tadića, Dragoljuba Mićunovića, Zorana Đinđića, Vojislava Koštunice,
Koste Čavoškog – kao osnivača Demokratske stranke i njihovih daljih
razvrstavanja. Iz Centra su, posle promena 2000. godine, proizašli
predsednik „skraćene“ Jugoslavije i premijer Srbije.
Da li je, onda, sudbina beogradske grupe praksisovaca bila
filozofija ili politika? I zašto su pokušaje razgovora o tome
odbijali „kritičari svega postojećeg“?
Autori knjige na akribičan način su zaokružili istoriju beogradskih
praksisovaca, određujući programsku orijentaciju Instituta za
filozofiju i društvenu teoriju.
* * *
Institut je ustanovio nagradu sa imenom Miladina Životića, jednog od
osnivača Beogradskog kruga, asocijacije nezavisnih intelektualaca
opredeljene protiv rata. Ako je politika, a ne teorija, dominanta
beogradskih praksisovaca, onda je današnjoj generaciji saradnika
Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, novoj etapi posle
Centra za filozofiju i društvenu teoriju, bliža politika
sporazumevanja i kompromisa od politike ratova za rešenje srpskog
pitanja kao državnog pitanja. |
