|
Kako je u istorijskoj nauci već odavno utvrđeno, crkva je, bar u
prva dva veka turske vladavine, uspela da zadrži svoja imanja, koja
je imala u vreme Skender-bega Crnojevića, a ukoliko ih je povremeno
gubila, uspevala je da ih povrati, većinom kupovinom, tako da je čak
dolazilo i do povećanja poseda nekih manastira. Cetinjski manastir
je, tako, kupio, u doba vladika Save i Vasilija, 95 baština (među
kojima su bila i dobra drugih, propalih manastira). Uz to,
manastirski posedi uvećavali su se i zaveštanjima vernika, jer,
primenjujući načela šerijatskog prava, “svaki hrišćanin može treći
deo svoga imanja zaveštati crkvi, manastiru, patrijarhu i episkopu,
a kao svedoci priznaju mu se i nemuslimani”. Turske vlasti
priznavale su takva duhovna zaveštanja i pružale im zaštitu.
Zaveštanjima i kupovinom zemlje Cetinjski manastir, iako je bio
najmladji i u početku najsiromašniji, postaće, vremenom,
najugledniji i najbogatiji u zemlji. Dajući muslimanima i hrišćanima
novčane zajmove, manastiri su kao zalog dobijali, na privremeno
korišćenje, i delove imanja zaduženih.
Shodno kanun-nami (zakonu) iz 1523. godine manastiri su u Crnoj
Gori, možda odmah posle prvog turskog popisa ili tek od vremena
Skender-begova popisa (1521), plaćali svoje dažbine odsekom (znači,
u umanjenom iznosu). “Za zemlje, vinograde, mlinove i ribolovišta –
čitamo tu – koja pripadaju manastiru po imenu Sveta Gospođa na
Cetinju, manastiru po imenu Sv. Nikola u Rijeci, manastiru po imenu
Sv. Nikola na ostrvu Vranjini i čuvenom manastiru koji se zove
Prečiste Komi kod jezera Bojane (misli se na Skadarsko jezero),
prema carskoj zapovesti za svaki pojedini, uvedena je određena suma
novca odsekom”, pa je tako ponovo uvedeno.
Ova povlastica, međutim, nije ostvarivana bez teškoća budući da su
spahije tražile (i uzimale) desetinu od manastirskih poseda navodeći
da se isti nalaze na njihovom području. “Kako su, međutim, navedene
crkve mjesto odmora za prolaznike, to mi nijesmo u mogućnosti –
izjavili su sveštenici – davati odsjekom određeni godišnji iznos i
desetinu. Tražimo da se naše stanje izloži Porti Carstva”.
Podgorički kadija, preko kojeg je išla ova tužba, i kojem je ovaj
ferman bio upućen, trebalo je da pregleda izvod “iz novog ispravnog
vilajetskog deftera”, koji je izdat od strane Porte i dat
sveštenicima u ruke, da stvar ispita i izvidi preko ljudi koji to
znaju. Pa ako navodi sveštenika u tužbi budu onakvi kako je u tužbi
izloženo “nemoj dopustiti – naređuje se, na kraju, kadiji – da se
oni suprotno mojoj časnoj zapovijesti i protivno vilajetskom defteru
miješaju u njive, livade i vinograde spomenutih sveštenika i da
napadaju na njihova prava. A ono što je određeno odsjekom da narediš
da se uzme za fiskus. Štogod je suprotno zapovijesti i bez zakonskog
osnova uzeto od desetine i od njihovog davanja odsjekom, treba da
narediš da se bez manjka povrati”.
Ostali manastiri davali su lični raijnski porez, znači, u većem
iznosu. Zahvaljujući tome saznajemo da su na manastirskim posedima
gajene žitarice (pšeniica, ječam, raž, ovas), pa povrće i voće, a
držane su i pčele, ređe svinje. Nekolicina manastira posedovala je i
ribnjake. Bilo je i manastirskih livada i šuma. A do šuma, pašnjaka
i planina dolazili su ne samo putem darovnica njihovih ktitora, već
i samovlasnim prisvajanjem koristeći se izdašno plemenskim
obračunima oko komuna i njihovog razgraničavanja.
Kada je reč o statusu manastirske zemlje, pored državne (mirije),
koja im je bila data na korišćenje, neki manastiri, kao Beška i
Moračnik, imali su i zemlje u kategoriji mulka, odnosno, vakufa.
Mulk je bio posed u punoj svojini kojom se slobodno raspolagalo, a
uvakufljivala se, opet, samo imovina koja je bila u punom
vlasništvu, to znači mulk; i ova verska zadužbina (koju su, pod
određenim uslovima, mogli osnivati i hrišćani) bila je izvan
prometa. Status vakufa kao da je imao i ribnjak Cetinjskog
manastira, Šujica, “koji daljan pripada vakufu pomenute crkve”,
izjavio je (1697) mitropolit Danilo na sudu. A u vezi sa sporom
(1576) oko ribnjaka Olač i Karuč, opet su uzurpatori bili žabljački
begovi, a tužitelji, ovog puta, sveštenici manastira Prečiste Komi;
navodi se da su “ribniki dati i ostavleni na način vakama”. Pa
dalje, “i izneše pisma koja imahu od mesta sudbenoga u snagu da ga
oni uživaju i jesmo vidieli da im je dat učet (sudska odluka)”.
Nakon presude, sveštenicima se ponovo daje pismo “da mogu od sada za
vazda uživat slobodno (...) iste ribnike”.
Ovde nije reč i vakufu, već, najverovatnije, o zajedničkom posedu –
komunu, ili komunici (zajedničko seosko odnosno bratstveničko
zemljište). Ređa, posebna vrsta zajedničkog zemljišta bila je
crkvena komunica ili, kako se to u narodu zove “crk(o)vina”, koja
svoje korene ima u nekadašnjim feudalnim zemljišnim pravima crkve na
“planinu”.
Inače, poznato je da su manastirska dobra, pa i na ovom području,
bila pretežno uključivana u posede feudalaca. Na manastirskim
imanjima, darovanim još u vreme Crnojevića, održali su se i odnosi
iz tog vremena, naročito na imanjima Cetinsjskog manastira. Tako su
u okviru “crkovne baštine”, kao celine, seljaci koji su radili
zemlju imali “svoj treći deo” ne samo u prinosima sa nje nego i u
posedovanju zemlje. Humci, koji su takodje držali manastirsku zemlju
po odredbama povelje Ivana Crnojevića, radili su na njoj “na
četvrtu”.
Obaveze seljaka prema manastirima bile su vrlo različite. Sve do
reforme 1852. vladala je naturalna renta. Uz izuzetke, preovladavalo
je plaćanje polovine, trećine i četvrtine od ukupnog godišnjeg roda.
Manastiri su imali i svoje sluge i zemljoradnike (seljake-kmetove),
što je sankcionisala turska vlast. Do 1855. godine, dokle je Bobija
bila manastirska, “ovdje su živeli kmeti crkovni, koji su tu pasli
crkovnu stoku, a tu su i ovce Cetinjskog manastira zimovale”.
U Staroj Crnoj Gori kontinuitet u zemljišnim pravima bolje se
održao. Tako su Donjoseljani doskora (1911) predavali zavet u
manastiru Vranjinskom, a Ceklinjani su davali po bagaš (merica
srednjovekovnog porekla, u Crnoj Gori najviše se upotrebljavao bagaš
od 10 oka odnosno 15 kg) žita na svaki jaram volova koji se u polju
orao. Inače, narodno predanje pamti da je Vranjinskom manastiru
pripadalo sve od Oboda do Sopota (blizu Virpazara). Pa čak i posle
prelaska na islam, seljaci Novšića davali su Dečanskom manastiru
priloge u stoci, vuni, siru i drugom, što je bio ostatak njihovih
nekadašnjih tereta.
Od zahvatanja crkvenih imanja od strane hrišćana Cetinjski manastir
i sveštenstvo branili su se Ivan-begovom hrisovuljom (koja je, u
stvari bila “zakon”, čiji se sadržaj bezuslovno poštovao),
autoritetom religije i kletvom. Cetinjske vladike odlučno su
isticale da su manastirski posedi “pod strašnom kletvom i kastigijom
fermanima ot Cetinja”. Svoj lični autoritet i autoritet sveštenstva
cetinjske vladike podržavale su pretnjom isključenja “ot crkve
božije i ot sbora hristjanskog”. “Sud Ivana Crnojevića”, na koji se
cetinjske vladike češće pozivaju, predviđa teške kazne za krađu
crkvene imovine, pa čak oslepljivanje i kamenovanje.
Svojinski odnosi u slučaju sukoba sa seljacima bili su garantovani i
od strane turske vlasti i od organa domaće samouprave. A o učešću u
sporovima i organa domaćeg sudstva ima vesti još iz vremena
Skender-bega Crnojevića. Dokumenat o sporu Vranjinskog manastira i
Zabešana (iz 1527. godine) pokazuje da je taj spor rešavao “kadija
carev”, ali svedoči, takođe i o poštovanju “srednjovekovnog srpskog
prava u varijanti Crnojevića”. Spor presuđuju, naime, zajedno kadija
sa 24 vlastele od sve Crmnice. Prilikom sukoba sa seljacima vladike
su znale da se obrate turskim vlastima, a znale su da se oslone i na
domaće organe vlasti kad bi se seljaci obratili turskim vlastima.
Tako je godine 1638. vladika Mardarije uspeo da skrha otpor Humaca
(koji su pokušali da crkvene baštine pretvore u svoje, što im je u
kasnijem vremenu i uspelo) pozvavši u pomoć podgoričkog kadiju, a
kasnije i “zbor glavara Crne Gore”, pozvavši “vlastele i knezove ot
Černe Gore”, kad su se Humci požalili paši i bili poslati pašini
čauši da rasprave stvar.
Crkvena imanja bila su predmet posezanja i preotimanja i od strane
okolnih muslimanskih feudalaca i vojnika. Muslimani iz Podgorice,
Žabljaka i Rijeke počeli su posedati okolinu i preotimati neka
imanja. Pravda je tražena ne samo kod lokalnih kadija nego čak i u
Carigradu, a crkva se, pritom, pozivala na povelju Ivana Crnojevića
i turske dokumente.
Međutim, u Bogišićevoj Anketi (iz 1873) čitamo i ovo: “pa i u crkvi
i izvan crkve, koliko se čuva crkovina pokazuje i to što gora koju
ima Komski manastir, gdje ima ponešto i voća, neće niko ni pruta
ubrati, jer se boji da mu se kakva nesreća ne dogodi, pa i sami
Turci kad su napadali bojali su sjeći tu goru”. Inače, u prilikama u
kojima je bila kao oblast slobodnih seljaka, ističe Branislav
Đurđev, Crnu Goru je mimoišla poznata “prodaja crkava i manastira,
vezana za vladavinu sultana Selima II.
Dr Olga Zirojević |
