|
Rat koji je Srpska pravoslavna crkva povela protiv Crne Gore, za
račun i uz svesrdnu podršku države Srbije, neodoljivo potseća na
sukob Katoličke crkve i svetovnih vlasti u Zapadnoj Evropi tokom
srednjeg veka. Taj sukob, popularno poznat kao „rat papstva i
carstva“, obeležio je čitav srednji vek i bio jedan od glavnih
činilaca društvenog, političkog i kulturnog života u skoro svim
zapadnoevropskim zemljama. O tom fenomenu napisani su tomovi knjiga,
svaki pisac se osećao pozvanim da o njemu kaže svoj sud, a tu
ogromnu produkciju i sve aspekte tog fenomena nije moguće prikazati
osim u sasvim generalnim linijama.
U ranom srednjem veku dominacija Katoličke crkve nad svetovnom
vlašću bila je skoro totalna. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva
476. godine nastalo je stanje anarhije i bezvlašća u kome su široke
narodne mase bile izložene samovolji svakoga ko je imao oružje.
Jedina organizovana snaga, koja je uz to imala i univerzalni
karakter jer je bila prisutna na velikom delu evropskog zapada, bila
je Katolička crkva. Koristeći proces feudalnog rasparčavanja crkva
je i sama postala moćan politički faktor prigrabivši velike
zemljišne posede oko kojih je, u kasnijem srednjem veku, formirala
papsku državu koja je zahvatala čitav središnji deo Italije sa
sedištem u Rimu. U osnovi te ekspanzije stajao je trijumf
hrišćanstva nad svim drugim verovanjima jer je jedino ono, sa svojim
etičkim kodeksom, milosrđem i obećanjem carstva nebeskog naročito
siromašnima, nudilo utehu obespravljenim narodnim masama i obećavalo
spasenje od ovozemaljskih muka. Zahvaljujući svojoj doktrini
Katolička crkva (a slično se dogodilo i na Istoku) uspešno se
predstavila kao jedini posrednik u opštenju sa natprirodnim svetom i
kao jedina institucija preko koje se može doći do večnog spasenja
(Nulla salus extra ecclesiam). Nad onima koji to nisu prihvatali
stajala je moćna pretnja ekskomunikacije, odnosno izopštenja iz
zajednice vernika i uskraćivanje spasenja. Kako kaže Luiđi
Salvatoreli „izopštavanje iz zajednice vernika, kao i uskraćivanje
izvora božje milosti, pričešća i ispovedi, za ljude toga doba
predstavljalo je veoma veliku nesreću“. O snazi ekskomunikacije
rečito govori slučaj kraja Henrika IV koji se najpre suprotstavio
papi Grguru VII, ali kada ga je papa ekskomunicirao pokajnički je
došao u Kanosu 1077. godine i zamolio papu za oproštaj.Do ovog
oštrog sukoba papstva i carstva vladala je relativna harmonija jer
je crkva, još od vremena pape Zakarija (751) prisvojilka pravo da
dodeljuje kraljevsku titulu i kruniše kraljeve, što je sve relativno
dobro funkcionisalo u doba franačkih kraljeva, od Karla Martela do
Karla Velikog i njegovih potomaka.
Svoju pretenziju da bude starija od svetovne vlasti Katolička crkva
podupirala je kako doktrinarnim učenjima (kralj upravlja telom
čoveka a crkva njegovim duhom, a duh je stariji od tela, crkva je
sunce a zemaljska vlast mesec), tako i raznim legendama i mitovima
koji su srednjevekovnom čoveku izgledali kao neporecive istine.Po
jednoj od njih, izvedenoj iz olakog tumačenja biblijskih tekstova,
papa je naslednik svetog Petra kome je Isus dao da upravlja ne samo
celom crkvom već i celim svetom („Reče mu Isus: pasi jaganjce moje“
Jovan, 21, 15; „koji sam... svjedok Hristova stradanja i imam dijel
u slavi koja će se javiti“ Prva saborna poslanica apostola Petra 5,
1), a da je Petar zatim svoja ovlašćenja preneo u Rimu na papu
(„Pasite stado Božije, koje vam je predato...“ Prva poslanica
Petrova 5, 2). Po drugoj legendi o tzv. Konstantinovoj darovnici, o
kojoj nije postojao nikakav dokaz osim proste priče, papa Silvester
izlečio je cara Konstantina od lepre i zatim ga krstio, a ovaj mu je
u znak zahvalnosti dao vlast i jurisdikciju nad Rimom i celim
Zapadom.
Osporavanje papske prevlasti i mešanja u svetovne poslove najpre je
počelo u udaljenim krajevima – Engleskoj, gde je kasnije Anglikanska
crkva potisnula katoličanstvo, Francuskoj i Nemačkoj. Jedna od
tačaka sporenja bila je imenovanje biskupa u tim zemljama, jer su i
pape i kraljevi to zvanje često dodeljivali uz novčanu naknadu
(simonija), pa je bilo važno odlučiti kome pripada to pravo. Uz to,
Katolička crkva ne samo da nije plaćala državi nikakve dažbine i
poreze, nego je još zahtevala da svetovne vlasti daju značajan
finansijski doprinos za izdržavanje crkve i sve brojnijeg
sveštenstva. Gomilanje materijalnog bogatstva u crkvi, sa pratećim
luksuzom i raspusnim životom sveštenstva, izazivalo je sve žešće
reakcije ne samo svetovnih vlasti već i samih vernika. Na
nezadovoljstvu stanjem u crkvi nastali su i brojni „prosjački“
redovi (franjevci, dominikanci, valdežani i dr) koji su propovedali
povratak izvornom hrišćanstvu kao religiji siromašnih i
obespravljenih. S druge strane, ekonomski napredak pojedinih
italijanskih gradova u doba komuna vodio je jaćanju njihovih težnji
za autonomijom i osporavanju papske vlasti, u čemu se naročito
isticala Venecija. Ove suprotnosti dovele su do dugogodišnjih borbi
u Italiji između gvelfa i gibelina, odnosno papske i građanske
struje. Razbuktavao se i sukob papstva i carstva pa je čitava epoha
kasnog srednjeg veka obeležena uzajamnim ekskomunikacijama,
optužbama za jeres i čestim oružanim sukobima. Rimska kurija je
uporno nastojala da zadrži svoj dominantni i privilegovani status,
dok su svetovne vlasti, svesno ili spontano, nastojale da taj status
ospore i usklade sa vremenom u kome dolazi do prodora novih
kulturnih elemenata i laičkog shvatanja državne vlasti. Od najvećeg
značaja u tom smislu bilo je otkriće antičke grčke filozofije,
naročito dela Aristotela koja su, čak i u „hrišćanskom
aristotelizmu“ svetog Tome Akvinskog, proizvela brojne napukline u
teokratskoj doktrini. Isti efekat imalo je i otkriće antičkog
rimskog prava što je dovelo do sukoba između kanonista, tumača
crkvenog kanonskog prava, i romanista, tumača rimskog prava, koji su
dotadašnji pravni poredak radikalno dovodili u pitanje.
Najvažniji sukob papske i carske vlasti toga vremena bio je sukob
između pape Bonifacija VIII (čije bi se ime moglo prevesti kao
Dobrivoje) i francuskog kralja Filipa Lepog (1285-1314). Kada je
Filip odlučio da oporezuje sveštenstvo Bonifacije izdaje protiv
njega tri papske bule kojima, pod pretnjom ekskomunikacije,
zabranjuje uzimanje poreza od sveštenstva. U trećoj buli, Unam
sanctam od 18. novembra 1302. godine, Bonifacije je izložio glavne
tačke teokratske doktrine po kojoj ne samo da su crkvena dobra bila
imuna od bilo kakve vrste svetovnog poreza, već su i crkvene vlasti
stajale iznad svake svetovne vlasti. „Stoga mi izjavljujemo,
utvrđujemo, definišemo i tvrdimo da je apsolutno neophodno za
spasenje svake ljudske kreature da ona bude potčinjena rimskom
Pontifeksu“ (Omnum creaturam umanum subesse romano Pontifici
declaramus).
Na papske bule Filip Lepi odgovarao je pismima koja je započinjao
rečima: „Malefaciju (Zlotivoju, m.p.), takozvanom papi, sa malo ili
nimalo pozdrava“.
Ubrzo nakon ovog došlo je do isto tako oštrog sukoba između pape
Đovanija XXII i nemačkog kralja Ludviga Bavarskog kome je podršku
pružio i najznačajniji laički mislilac toga vremena Marsilio da
Padova. U svojoj knjizi Difensor pacis iz 1324. godine Marsilio
osporava sve legende teokratske doktrine kao što je ona o
investituri papi od strane svetog Petra jer, kaže, Isus Petru nije
dao nikakva veća ovlašćenja nego drugim apostolima, a osim toga
potpuno je neizvesno da li je Petar uopšte dolazio u Rim. Tvrdeći da
upravljanje ovozemaljskim stvarima nije u nadležnosti pape, biskupa
ili bilo kojeg sveštenog lica, Marsilio zaključuje da car može da
svrgne papu, ali papa ne može cara.
Dalji društveni razvoj, sa humanizmom i renesansom, sa kapitalnim
naučnim otkrićima Kopernika, Keplera, Galileja, Njutna i drugih, sa
utopijskom kritikom u delima Tomasa Mora, Bekona i Kampanele, sa
laičkim teorijama o državi i politici kod Erazma Roterdamskog,
Makijavelija, Tomasa Hobsa, Spinoze, Monteskjea i mnogih drugih,
vodi sve snažnijoj afirmaciji laičke misli i kritičkog duha. Tome u
prilog idu i otkrića mnogih novih zemalja i kultura, počev od
otkrića Amerike 1492, kao i svojevrsna lingvistička revolucija –
razvoj francuskog, nemačkog, engleskog i drugih evropskih jezika
koji narušavaju dotadašnji monopol latinskog kao jedinog govornog i
pisanog jezika, na čemu se u velikoj meri zasnivala dominacija
Katoličke crkve. Konačno, u samoj Katoličkoj crkvi dolazi do sve
većeg nezadovoljstva stanjem u rimskoj kuriji koja je, naročito u
doba pape Aleksandra VI za koga je Makijaveli rekao da „nikada nije
mislio ni na šta drugo nego na to da prevari ljude“, postala
stecište mondenskog života, raspusnog ponašanja, raskoši, pohlepe za
novcem, simonije i nepotizma. Rađaju se različiti jeretički protesti
a kulminacija nastaje sa Luterovom protestantskom reformom 1517.
godine koja je do temelja potresla Katoličku crkvu jer joj je
ugrozila pravo da bude jedini tumač Biblije i svetih knjiga.
Na ovaj opti civilizacijski napredak zapadnoevropskog društva
Katolička crkva odgovara svojom Kontrareformom, formiranjem
jezuitskog reda, inkvizicijom, progonom i spaljivanjem jeretika i
nepoćudnih kao što je bio Đordano Bruno. Papa Paolo IV, svojom bulom
Cum ex Apostolatus Officio od 15. februara 1559, vraća stvari na
početak i, kao da se ništa nije dogodilo, zaoštrava doktrinarni stav
i tvrdi da je papa „namesnik Boga i našeg Gospodina Isusa Hrista na
zemlji, držalac sveukupne vlasti nad narodima i nad kraljevstvima,
sudija svim ljudima, kome niko na ovoj zemlji ne može suditi“.
Razumljivo je što je iz ovog religioznog fanatizma i uverenja o
bezgrešnosti i crkve i pape proizašao pokolj protestanata u noći
svetog Vartolomeja 1572. godine, što je Katolička crkva obeležila
raznim proslavama a papa Gregorio XIII je čak naredio da se izlije
posebna spomen medalja.
Međitim, društveni razvoj i kulturni napredak išli su dalje i
neizbežno vodili ka daljoj sekularizaciji države. Racionalizam i
prosvetiteljstvo sa Dekartom i Volterom unose radikalne promene u
duhovnu sferu rehabilitacijom razuma kao jedinog izvora saznanja i
kriterija istine. Dekartovo načelo dubito ut intelligam (sumnjam da
bih saznao), umesto avgustinovskog načela credo ut intelligam
(verujem da bih saznao), predstavlja rušenje samih temelja
hrišćanstva i religioznosti. Dakako, ova kulturna revolucija
zakonito je dovela do prve antiklerikalne revolucije u Zapadnoj
Evropi, Francuske revolucije, koja je ne samo oduzela kleru njegove
privilegije i nepregledne zemljišne posede, već je po prvi put u
Evropi uspostavila jednu potpuno laičku državu zasnovanu na principu
narodnog suvereniteta a ne na božjoj volji.
Naravno, Katolička crkva se nije odrekla pretenzija da odlučuje o
svetovnim pitanjima, ali nakon osvajanja Rima 1870. godine i
likvidiranja papske države samo je još papa Pio IX pokušao da vrati
nazad točak istorije ekskomunikacijom italijanske države. Od tog
doba Katolička crkva se veoma promenila, izvršila brojne unutrašnje
reforme, ukinula dogmu o nepogrešivosti pape i odrekla se
teokratskih pretenzija i nadmetanja sa svetovnom vlašću. Nažalost,
tako nešto se ne može reći za istočnu crkvu u celini, a naročito za
Srpsku pravoslavnu crkvu i njenu eparhiju u Crnoj Gori. One se nisu
odrekle pretenzija da budu iznad svetovnih vlasti, da budu mimo i
iznad zakona koji važe za sve građane, da imaju poseban i
privilegovan položaj, a te pretenzije predstavljaju napad ne samo na
demokratske standarde o ravnopravnosti i jednakosti svih ljudi, već
i na temeljno načelo hrišćanstva da su svi ljudi „Božja deca“. U
javnoj komunikaciji predstavnici ove eparhije koriste jezik iz
arhaične teokratske doktrine prepun ekskomuniciranja, prokletstva,
bacanja čini i anatema, što je izraz gvozdenog uverenja da su ta
crkva i njen mitropolit u Crnoj Gori bezgrešni i iznad svih
svetovnih stvari. Takvo uverenje se uporno servira kroz neke jeftine
slogane („Amfilohija je bog postavio na njegov sveti tron“, „Mi smo
zaraženi božjom ljubavlju i nama Korona virus ne može ništa“) a
njihova ciljna grupa su prozeliti, konvertiti i pokajani nevernici
koje karakterišu strukturalni analfabetizam i religiozni fanatizam.
Žalosno je što bilo koja država u 21. veku mora da se bavi takvim
pitanjima i dokazuje neke elementarne stvari koje je univerzalno
civilizacijsko iskustvo odavno apsolviralo.
Aleksandar Sekulović |
