|
Stav Jugoslavije bio je potreban za pospešivanje politike popuštanja
napetosti između Istoka i Zapada, a indirektno je bio važan i za
ponovno ujedinjenje Nemačke, kaže za "Vreme" Mari-Žanin Čalić,
profesorka za istoriju Jugoistočne Evrope na Univerzitetu u Minhenu.
Iz štampe je upravo izašla njena knjiga Tito – večiti partizan.
VREME: Da li je Josip Broz Tito zaista bio partizan čitav život?
MARI-ŽANIN ČALIĆ: Kako je i on sam to govorio, za Tita je Drugi
svetski rat bio najvažniji period u životu. Tu je on dao najviše od
sebe. Konačno, jugoslovenski partizani bili su jedini kojima je
uspelo da pobede okupatora, gotovo potpuno bez pomoći sa strane, a
Tito je bio jedini vrhovni komandant u antihitlerovskoj koaliciji
koji je stalno bio na ratištu. Sve to je posle 1945. bio najvažniji
osnov legitimnosti njegove vlasti, što je bilo jako izraženo i u
propagandi. Pored toga, raskinuo je sa Staljinom i tako omogućio
izgradnju posebnog modela socijalizma u Jugoslaviji. Nijedan drugi
komunistički lider nije uživao tako veliku podršku u svojoj zemlji.
Tito je do kraja života ostao ubeđeni komunista ali, kao takav, bio
je veoma samovoljan.
Moja knjiga pokazuje koliko je bilo teško braniti nezavisnost
Jugoslavije od uplitanja velikih sila, od politike "interesnih
sfera" – kako se to tada nazivalo. Tito je u tome uspeo samo zato
što je njegov u ratu stečeni autoritet bio priznat – iako nevoljno –
i na Istoku i na Zapadu. Politika nesvrstanosti i podrške od zemalja
u razvoju bila je značajan činilac zaštite Jugoslavije od mešanja u
njene unutrašnje poslove. Upravo je taj "partizanski duh" uprkos
svim unutrašnjim problemima održao u životu Jugoslaviju tokom
trideset pet godina.
Osvedočeni antikomunisti u Nemačkoj i u zemljama bivše Jugoslavije
Tita jednostavno nazivaju "masovnim ubicom". Ima li neke istine u
tome?
Kao i mnoge druge istorijske ličnosti, Tito ima svetle i mračne
strane, pa sud o njemu mora biti vrlo izdiferenciran. Nesporno je da
su Tito, Narodnooslobodilačka vojska i tajne službe tokom završnih
borbi u Drugom svetskom ratu i prilikom preuzimanja vlasti pobili
desetine hiljada ljudi. Po pouzdanim procenama, samo je u Blajburgu,
u borbama prilikom povlačenja, oko 40.000 ljudi različite etničke
pripadnosti stradalo ili pogubljeno. U Sloveniji su u proteklih
nekoliko godina otkrivene masovne grobnice, poput onih u Kočevskom
Rogu, Teznu, Teharju i u Hudoj Jami. Tamo leže hiljade skeleta ljudi
stradalih u borbama ili pobijenih od tajne službe kao "narodni
neprijatelji". Pored toga, Tito je posle rata u početku uveo
staljinistički sistem. Hteo je da stvori u Jugoslaviji sovjetski
model sa komunističkom univerzalnom ideologijom, jednopartijskim
sistemom i monolitnim jedinstvom Komunističke partije, dirigovanom
privredom, medijskim monopolom i terorom tajne policije. Međutim,
posle raskida sa Staljinom 1948. sprovedena je liberalizacija – prvo
Partije, a zatim i čitavog političkog sistema. Šezdesetih godina
postojao je u priličnoj meri pluralizam u medijima i u javnom
mnjenju, kao i sloboda putovanja. Toga nigde nije bilo u istočnom
bloku. Ipak, ovaj sistem svakako nije bio demokratski, na način kako
se demokratija shvata na Zapadu. Postojala je kontrola medija i
druge vrste represije, kao što su politički procesi, zabrane
bavljenja profesionalnim radom i likvidacije političkih protivnika
režima u inostranstvu. U svakom slučaju, pojam "masovni ubica" pre
svega je politička metafora, pošto je u javnom diskursu odnos prema
Titu i, uopšte prema Jugoslaviji, potpuno političke prirode.
Prošlost se koristi za vođenje rasprava koje se tiču sadašnjosti.
Pored toga, publicistika je puna legendi i teorija zavere. Ne bi
trebalo projektovati sopstveni pogled na svet na jedan istorijski
lik, već ga treba objasniti i razumeti u njegovom istorijskom
kontekstu.
Tvrdi se da Tito nosi na savesti stotine hiljada sunarodnika u
Jugoslaviji. Da li se u to mogu ubrojati i žrtve
narodnooslobodilačke borbe u Drugom svetskom ratu?
Ja se ne slažem sa takvom "aritmetikom žrtava". O ubijenima u Drugom
svetskom ratu pojavile su se u međuvremenu prilično pouzdane procene
od strane ozbiljnih istoričara. Do broja od "stotina hiljada" dolazi
se samo ako se pođe od broja ukupno ubijenih u Drugom svetskom ratu.
Međutim, činjenica je da Drugi svetski rat u Jugoslaviji nije bio
samo oslobodilački rat protiv okupatora, to jest nemačkih i
italijanskih stranih zavojevača, već od samog početka i građanski
rat. Tito je hteo da iz pokreta otpora stvori i novi politički
poredak, socijalistički društveni sistem. Zato se odlučno borio
protiv političkih protivnika, a naravno i protiv kolaboracionista i,
gde god je mogao, on ih je "istrebljivao". Ne treba zaboraviti da je
Vermaht u Jugoslaviji vodio istrebljivački rat protiv Jevreja i Roma
i civilnog stanovništva, koji su masovno bili žrtve takozvanih "mera
odmazde". Ustaše, četnici i ostale ultranacionalističke snage sa
svoje strane su počinili masovne zločine. Posle rata sudovi u
Jugoslaviji primili su oko 900.000 tužbi za ratne zločine. Podignuto
je oko 120.000 optužnica, od čega je više od polovine završeno
osudama. Nema baš mnogo smisla svu krivicu za žrtve rata pripisivati
partizanima.
Zar to upravo nije revizionizam? Tu se prećutkuje činjenica da su se
Jugosloveni u narodnom ustanku borili protiv Hitlerove armije i
njihovih saveznika.
Nažalost, u punom zamahu je revizionizam, to jest borba za
ekskluzivno pravo na tumačenje istorije. Očigledno sredstvo u toj
borbi je pravljenje paralele između zločina četnika, ustaša i
partizana koji su tokom Drugog svetskog rata tako ogorčeno ratovali
jedni protiv drugih. Danas je vrlo malo tema tako opterećenih
emocijama kao što je rasprava o broju i identitetu žrtava Drugog
svetskog rata. Pritom, mnogo je manje reč o istorijskim analizama, a
više o debatama među zastupnicima političkih stavova preko kojih
određene ideologije, a posebno ekstremni nacionalizam, ponovo
postaju društveno prihvatljive. U to spada i revizija procesa protiv
ratnih zločinaca, kao i pokušaji rehabilitacija, pa i pravosnažne
rehabilitacije nekada osuđenih lica, kao što su Draža Mihailović i
Milan Nedić. Pored toga, revizionizam ima i drugi cilj, da izvrši
konačan obračun sa socijalizmom kao političkom ideologijom i
društvenim poretkom. U to spada i distanciranje od Jugoslavije kao
višenacionalne države. Pošto je Tito bio pojam svega što je
opštejugoslovensko, on mora biti istorijski i moralno obezvređen. Ko
ruši antifašizam, partizane i samog Josipa Broza, uništava osnov
legitimnosti jugoslovenske države. Dakle, u revizionizmu se kriju
suštinske političke poruke: homogenost srpske, odnosno hrvatske ili
neke druge nacije, antijugoslovenstvo kao moralna snaga,
legitimacija sopstvene, ekskluzivno nacionalne države, kao i
ispravnost vladavine antikomunista.
Vi pišete sasvim otvoreno da su Titovi partizani pobedili nemački
Vermaht. Mnogi Nemci, ali i bivši Jugosloveni, to smatraju
izmišljotinom. Kako je to Tito pobedio Vermaht?
Partizanski pokret je u početku proizašao iz Komunističke partije,
praktično njene omladinske organizacije. Na početku rata bilo ih je
samo nekoliko hiljada. Ali, kako je rat odmicao, prilazilo im je sve
više dobrovoljaca. Razlozi su bili u tome što su teror okupatora nad
civilnim stanovništvom, međuetnički istrebljivački rat i privredna
eksploatacija naveli mnogo ljudi da pristupe pokretu otpora. Uz to,
staro jugoslovensko rukovodstvo bilo je delegitimisano, pošto su
kralj, njegova vlada i generalštab odmah po upadu trupa Vermahta
pobegli u egzil. Uticajni lideri starih političkih stranaka takođe
su bili u inostranstvu. Nije bilo nijedne druge dobro organizovane
snage koja bi se borila protiv okupatora, osim partizana. Ko je hteo
da se bori u pokretu otpora, morao je da se priključi partizanima,
jer nije ni bilo alternative.
Saveznici su se u početku čudili kako je taj pokret imao ne samo
veliku podršku već i postizao vojne uspehe. Krajem 1943. na samitu u
Teheranu priznali su Narodnooslobodilačku vojsku kao saveznika.
Ubeđenog antikomunistu Vinstona Čerčila tada je interesovalo samo
"ko ubija najviše Nemaca", i kako se može pomoći Titu da ih "ubija
što više". Britanska armija je napravila ovakvu analizu: partizani
će svakako dobiti rat, a saveznici mogu to samo malo da ubrzaju.
Čerčil je proračunao da partizani mogu da angažuju trideset tri
Hitlerove divizije. Oni su smatrani značajnim faktorom koji bi mogao
da ubrza pobedu nad Hitlerom i time spase živote britanskih i
američkih vojnika. Niko, osim Tita, nije očekivao na početku rata da
će jedan mali pokret otpora koji je 1941. počeo sa nekoliko hiljada
ljudi, na kraju rata imati 800.000 boraca i da će Tito morati da
bude međunarodno priznat kao vođa nove komunističke države.
Kako procenjujete ulogu zagrebačkog nadbiskupa Stepinca u
kvislinškoj NDH?
Stepinac verovatno nije bio ideološki pristalica ustaša, ali je
njegov odnos prema NDH bio ambivalentan. Tu postoji prilično
ideološko preklapanje: ultranacionalizam, antiboljševizam i
antijugoslovenstvo. Biskupe je tom režimu približilo to što su
ustaše smatrale katolicizam nacionalnom religijom i crkvi obezbedile
privilegovan položaj, za razliku od stare Jugoslavije u kojoj nikada
nije bio zaključen konkordat.
Stepinac je, dakle, čestitao ustaškom vođstvu osnivanje države, i
već dve nedelje pošto je Ante Pavelić došao na vlast uputio
encikliku kojom je zahtevao od sveštenstva da podrži novi režim. On
je bio vrhovni vojni vikar ustaša, zvanični predstavnik fašističke
Hrvatske pri Vatikanu i član jednog odbora za versku konverziju.
Stepinac se ipak stalno zalagao protiv preteranog nasilja, i za
spasavanje krštenih, dakle "katoličkih" Jevreja. S druge strane,
nikada nije podigao glas protiv istrebljenja Jevreja i Srba i
nasilja nad njima, kao što uostalom nije učinio ni papa Pije XII.
Kao zagrebački nadbiskup i najviši predstavnik katoličke crkve i
vrhovni nadzornik nad katoličkim vojnim ordinarijatom, Stepinac nije
istupio ni protiv progona Srba koji su sprovodili predstavnici crkve
ili je rađen u njeno ime, pa čak ni protiv širenja mržnje preko
propovedi u katoličkoj štampi. Najmanje 250.000 Srba bilo je
prinuđeno pod pretnjom da pređe u katoličku veru. Jasno je dokazana
i podrška katoličke crkve ustašama za vreme i posle rata, počev od
pomoći u bekstvu njihovim visokim predstavnicima. Uz pomoć Vatikana,
hiljade nacističkih zločinaca pobegle su "pacovskim kanalima" u
Latinsku Ameriku. Tako Ante Pavelić, jedan od najgorih ratnih
zločinaca 20. veka, nikada nije morao da odgovara pred sudom. Tek
ove godine vatikanski arhiv je otvoren za istraživanja o epohi Pija
XII.
Tito je uživao veliki ugled u Nemačkoj kao osnivač Pokreta
nesvrstanih i posrednik između blokova. To je jedna strana Titove
ličnosti koja je danas potpuno zaboravljena?
Kada su saveznici još tokom Drugog svetskog rata podelili Evropu na
interesne sfere, dogovorili su se da u Jugoslaviji ni Istok ni Zapad
neće imati prevlast. Tito je to kasnije vrlo vešto koristio i
sarađivao kako sa Zapadom tako i sa SSSR i istočnim blokom. U
narednom periodu obe svetske sile trudile su se da pridobiju Tita,
između ostalog kreditima i privrednim vezama, kako Jugoslavija tokom
"hladnog rata" ne bi prišla protivničkom lageru. Da bi očuvala svoju
nezavisnost, Jugoslavija je tražila saveznike u takozvanom "trećem
svetu" gde je, usled dekolonizacije, bilo mnogo zemalja u sličnom
položaju, zabrinutih za očuvanje svoje samostalnosti. Tito je uspeo
da oko sebe okupi mnogobrojne zemlje sa različitim sistemima i da
ostvari politiku "trećeg puta". Uz pomoć Pokreta nesvrstanih bilo
je, na primer, moguće u okviru UN-a, gde su zemlje "trećeg sveta"
1970-ih imale većinu u Generalnoj skupštini, doneti rezoluciju o
novom svetskom ekonomskom poretku. Ta rezolucija je trebalo da
omogući ravnopravnu zastupljenost interesa između Severa i Juga. O
ogromnom ugledu koji je Tito zbog toga uživao svedoče dokumenta iz
zapadnoevropskih i američkih arhiva.
Savezna Republika Nemačka je prekinula diplomatske odnose s
Beogradom kada je Jugoslavija 1957. priznala Istočnu Nemačku.
Međutim, kulturni, privredni, trgovinski i kreditni odnosi tekli su
i dalje. Konačno, u okviru nove istočne politike Vilija Branta
Jugoslavija je krajem šezdesetih godina dobila na važnosti kao
politički faktor. Glas Jugoslavije imao je težinu u Trećem svetu,
ali i u Istočnom bloku. I taj glas bio je potreban za pospešivanje
politike popuštanja napetosti između Istoka i Zapada, a indirektno i
za ponovno ujedinjenje Nemačke. Zato je sklopljen ugovor o radnoj
snazi (gastarbajteri) i Jugoslaviji su dodeljeni krediti u iznosu od
milijardu nemačkih maraka. Sedamdesetih godina Savezna Republika
Nemačka bila je najvažniji jugoslovenski partner u spoljnoj
trgovini. Bez obzira na to kako se to danas ideološki vrednuje,
Titova Jugoslavija pridonela je širenju "duha popuštanja", jer je
održavala protok informacija i komunikaciju između blokova, u okviru
UN-a zauzimala se za tu politiku prema Trećem svetu i, konačno, u
okviru KEBS-a, radila na razoružanju i izgradnji poverenja.
U današnjem vremenu, kada je svetska politika bukvalno "ispala iz
šina", u nauci se naširoko diskutuje o naporima Jugoslavije kao
"treće sile". Izgleda da su izuzetno aktualna nastojanja da u
saradnji sa zemljama takozvanog. "trećeg sveta" stvori jedan
pravedan i bezbedan svetski poredak.
(prevela dr ranka gašić) |
