NASLOVNA
- AKTUELNOSTI -

AKTUELNOSTI

AKTUELNOSTI

STRANA 2/5 ::: 1 | 2 | 3 | 4 | 5

INFO   :::  Naslovna - Aktuelnosti > Aktuelnosti arhiva - STRANA 2 > Srpske koncepcije „očuvanja“ Jugoslavije 1980-1991.

Srpske koncepcije „očuvanja“ Jugoslavije
1980-1991.

Aleksandar R. Miletić

26. jun 2021, Peščanik.net

Ovih dana navršavaju se tri decenije od proglašenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske, događaja koji se hronološki može uzeti kao završna epizoda postojanja jugoslovenske državne zajednice. Odnos prema raspadu SFRJ u srpskoj javnosti i većinskom delu tzv. akademske zajednice u Srbiji je i posle svih tih godina i decenija nepromenjen i već poprima neku vrstu kolektivne svesti, neko bi rekao i kolektivnog nesvesnog. Naime, kako u junu 1991, tako i danas, srpsko tumačenje raspada Jugoslavije insistira na krivici međunarodne zajednice i Slovenije i Hrvatske, kojima se eventualno nadodaje i odgovornost kosovskih Albanaca i bosansko-hercegovačkih Muslimana i Hrvata. U ovoj kolektivnoj uobrazilji i zaverologiji, srpski narod je navodno bio jedini nesebičan i veran jugoslovenskoj ideji koja se na kraju izokrenula u njegovo najveće prokletstvo u 20. stoleću. Međutim, i pored uverenja u istorijsku odanost i privrženost Jugoslaviji, jugoslovenske teme i racionalno sabiranje činjenica o ovoj državi su kod nas u stalnom deficitu i uglavnom ih ne nalazimo u srpskoj publicistici, naučnoj produkciji ili u poslednje vreme aktuelnom akademskom ćaskanju na medijima sa nacionalnom frekvencijom. Zadržao bih se ovim povodom na jednoj anomaliji koja postaje poslednjih godina sve više normalizovana u srpskoj mejnstrim istoriografiji.

Naime, u Srbiji je već dugo vremena ukorenjen jedan hipotetički, zapravo nemogući, ili kako se to danas stručno kaže, kontrafaktualni pristup istoriji Prve i naročito Druge Jugoslavije. Kao izraz jedne suštinske netrpeljivosti prema ovoj državi i konsolidovane negativne percepcije Jugoslavije kao srpskog nacionalnog promašaja, srbijanski mejnstrim istoričari konstruišu na desetine mogućih i nemogućih alternativnih scenarija njene istorije. Etničke frustracije i nepotrošeni državotvorni libido porađaju pitanja koja se najčešće postavljaju u formi odgovora: recimo, šta bi bilo da je 1918. srpska država obrazovana na teritoriji garantovanoj tajnim Londonskim ugovorom, ili, šta bi bilo da je kralj Aleksandar amputirao delove Hrvatske 1929, zatim, kako bi izgledala Jugoslavija da nije bilo Brionskog plenuma i da recimo nije uveden Ustav iz 1974 itd? I u tom prepletu hipotetičkih kombinacija često se ne dolazi do onoga što se zaista desilo, niti se sagledava realni kontekst jugoslovenske države i razmere modernizatorskih i emancipatorskih procesa koji su obeležili njen razvoj. Bavljenje stvarnošću koja se nije ni desila potiskuje sagledavanje fakticiteta prošlosti koja se zaista desila; pod tim okolnostima ne treba da čudi da naše kolektivne uobrazilje mogu da traju decenijama i da u njima uglavnom nema ni nagoveštaja racionalnog i odgovornog preispitivanja.

Gorepomenuti odijum prema Jugoslaviji uslovljava i stalno prisutnu negativnu ocenu njenih institucionalnih i društvenih resursa i tekovina. Tako se, na primer, princip konsenzualnog donošenja odluka i procedura međurepubličkog usaglašavanja, koji su primenjivani od ustavnih amandmana 1971, gotovo bez rezerve i nekritički ocenjuju kao uzročnici svih zala i nevolja jugoslovenskog socijalizma. A opet na tom istom principu „usaglašavanja stavova“ kao jedinoj mogućoj formi uspostavljanja zajedničke politike počiva današnji institucionalni okvir i način donošenja odluka u EU. Možda se u ovoj instituciji dogovaranja najbolje prepoznaju reči Latinke Perović koja je svojevremeno za Jugoslaviju rekla da je to bila naša prva Evropa, ja bih dodao nažalost, možda i jedina Evropa koju ćemo iskusiti. Proces konsenzualnog donošenja odluka u SFRJ podrazumevao je zaista mučne i dugotrajne pregovore, ali treba s druge strane priznati da je ova država uprkos tome ili možda zahvaljujući tome bila itekako funkcionalna skoro sve vreme tokom dve decenije koliko je model usaglašavanja bio u upotrebi (1971-1991), od toga 11 godina nakon smrti neprikosnovenog arbitra u međurepubličkim sporovima (1980-1991).

U istraživačkom pristupu u Srbiji, ali i u drugim post-jugoslovenskim društvima, fokus interesovanja se iz sličnih pobuda sa ovog kontinuiteta funkcionalnosti države premešta na unutrašnja sukobljavanja, uz prenebregavanje pozicija rukovodstava BiH, Crne Gore, Makedonije, pa čak i Hrvatske koja tokom 70-ih i 80-ih godina nisu ni otvarala, ni problematizovala osnovna konstitucionalna pitanja uređenja države. Teritorijalno i populacijski, dakle, najznačajniji deo SFRJ bio je manje ili više spokojan u granicama ingerencija koje je propisivao Ustav iz 1974. Tzv. hrvatska šutnja (1971-1989), kao dugotrajna posledica razračunavanja sa Maspokom učinila je da se rukovodstvo ove jugoslovenske republike relativno kasno javlja u međurepubličkim sporovima. Tradicionalni srpsko-hrvatski spor iz Prve Jugoslavije zamenilo je srpsko-slovenačko trvenje u Drugoj. Najznačajniji deo tog trvenja odnosio se upravo na pitanja konsenzusa u odlučivanju, a kasnije i statusa pokrajina u okviru Srbije i kao elementa federacije. Ukratko, srpsko rukovodstvo tražilo je ograničenje domena primene konsenzusa, dakle efikasniju saveznu državu i smanjenje pokrajinskih ingerencija u okviru Srbije; slovenačko rukovodstvo insistiralo je na međurepubličkom konsenzusu u odlučivanju i na održanju odnosa proklamovanih Ustavom iz 1974.

Nezadovoljstvo republičkog rukovodstva u Srbiji tinja još od donošenja ustavnih amandmana (1968-1971) i Ustava 1974, a dramatičnost isticanja inicijativa u pravcu gorenavedenih zahteva na saveznim forumima, ponekad čak podseća na klasični format delovanja političke opozicije. Jedan deo problema u najvećoj federalnoj jedinici SFRJ bio je kadrovske prirode i datira od smene srpskih liberala 1972. Kao što su to nesumnjivo isticali Koča Popović, Vladimir Velebit i Raif Dizdarević veliki deo odgovornosti je tu bio na odlukama doživotnog predsednika republike. Naime, Josip Broz Tito se ustavnim amandmanima i Ustavom iz 1974. opredelio za proces najšire decentralizacije i delimične konfederalizacije države, a istovremeno je sa pozicija vlasti i odlučivanja u Srbiji smenio jedinu političku garnituru koja je bila spremna da te promene prihvati i sprovede u delo. Smena srpskih liberala i instaliranje na vlasti lojalista i konzervativaca oko Draže Markovića stvorila je dugotrajnu kontradikciju i stalno trvenje u sistemu jugoslovenske federacije. Generacije srpskih političara od druge polovine 70-ih godina okupljale su se oko programa koji Sabrina Ramet naziva recentralističkim, a njegove protagoniste recentralistima. Ovom programu pripadaju Draža Marković, Ivan i Petar Stambolić, Dragiša Buca Pavlović i Slobodan Milošević u prvom delu njegove političke biografije. I svi oni u čitavom ovom periodu kontinuirano insistiraju na ograničavanju ingerencija pokrajina i jačanju ovlašćenja savezne države.

Nameće se pitanje o opravdanosti i legitimnosti ovih zahteva: dakle, da li su i pod kojim uslovima zahtevi srbijanskih recentralista bili legitimni sa stanovišta održanja državne zajednice? Principijelno, zahtevi za promenom političkog sistema u federaciji su bili legitimni sve dok su se zasnivali na proceduri, ili unutrašnjim pravilima koja svi (tj. sva republička i pokrajinska rukovodstva) prihvataju. Ne treba smetnuti s uma da gorepomenuti recentralisti, od Draže Markovića pa sve do Miloševića tokom prvog dela njegove političke karijere, nisu pokušavali da svoja rešenja nametnu drugima, već su nastojali da ih ostvare poštujući princip usaglašavanja i konsenzusa svih federalnih jedinica. Čak i kada su predlagali da forma donošenja odluke bude glasovima većine (tj. preglasavanjem, bez konsenzusa), oni su nastojali da takva odluka bude prihvaćena od svih strana, znači, konsenzusom.

Sistem jugoslovenskog federalizma mogao je da opstojava i sa tako suprotstavljenim koncepcijama kakve su bile srpska i slovenačka, sve dok su njihovi protagonisti ostajali u granicama onoga što je bilo legitimno u datom sistemu, a legitimno je bilo samo ono oko čega se svi subjekti federacije dogovore. Srbijanski recentralisti (pre 1989) nisu nikad prelazili taj institucionalni Rubikon koji bi otvarao proces preglasavanja među predstavnicima federalnih jedinica. U tom smislu, Miloševićevi jednostrani akti preuređenja ustavnih odnosa tokom 1988-1989. i pokušaji preglasavanja drugih u 1990. i 1991, mogu biti sagledani u dve ravni. Oni, po načinu izvođenja, nemaju mnogo veze sa izvornim koncepcijama recentralizma, ali, u isto vreme, oni su i krajnja ekstremna konsekvenca ove ideologije. Srpski zahtev za preglasavanjem opterećivao je unutrašnje prilike u zemlji, ali je bio legitiman, tačnije bio je legitiman sve dok neko od recentralista ne odluči da ga na svoju ruku sprovede u delo. Znači, kao principijelni zahtev bio je, u najmanju ruku, štetan i onemogućavao je nesmetano funkcionisanje sistema, a kao model praktične politike uveo je zajedničku državu u sukob i ratove devedesetih.

Opet, treba imati u vidu da je u srpskim zahtevima tokom 80-ih bilo i principijelnosti i rezona. Srpsko rukovodstvo je u tom periodu smatralo da postojeći sistem konsenzusa pogoduje monopolskom položaju koji su Hrvatska i Slovenija imale na unutrašnjem tržištu u odnosu na manje razvijene republike. Radilo se o tome da je država striktno kontrolisala cene sirovina i energenata, a da to nije bio slučaj sa finalnim proizvodima i izvoznim artiklima u kojima su uglavnom dominirali privredni subjekti iz severozapadnih republika. U uslovima inflacije, ova politika cena bila je pogubna po interese manje razvijenih republika. Pored srpskog, ovaj problem je često isticalo i bosansko-hercegovačko rukovodstvo u neposrednoj komunikaciji sa slovenačkim predstavnicima. Raif Dizdarević u memoarima daje do znanja da su Slovenci često bili zaista neprijatni na tim sastancima i da su na momente zauzimali nadmen i gotovo uvredljiv odnos prema predstavnicima BiH. Izgleda da je rukovodstvo Srbije polazeći upravo od ekonomskog rezona nastojalo da okupi jednu širu koaliciju manje razvijenih republika sa kojima bi se deo odlučivanja vratio u domen ingerencija savezne države. To je izgleda davalo nekog efekta jer u novembru 1984. Predsedništvo SFRJ izdaje saopštenje koje je bilo u duhu stavova koje je Draža Marković zastupao neposredno pre toga na 14. sednici CK SKJ. Ipak, neka šira politička kombinacija oko Srbije se nije obrazovala u nastupajućim godinama.

I u tehničkom i u suštinskom smislu, Miloševićeva politika odstupala je od principijelnog kursa prethodnih recentralista. Njegova zapaljiva retorika i raspirivanje međuetničke netrpeljivosti od strane medija pod njegovom kontrolom u vreme „događanja naroda“ je u svega nekoliko meseci u potpunosti razorilo sistem svojevrsne političke korektnosti i međuetničkog uvažavanja na kome je počivao suživot etničkih grupa u SFRJ. Treba ukazati da u to vreme, tokom druge polovine 1987. i tokom naredne dve godine ni u jednoj drugoj jugoslovenskoj republici etnički diskurs još uvek nije zadobio pravo građanstva niti ušao u dnevnu upotrebu. U kontekstu naše višedecenijske uobrazilje oko razloga raspada SFRJ treba se zapitati da li je Milošević čuvao Jugoslaviju tako što je svesno razorio sistem vrednosti međuetničkog uvažavanja na kojoj je ta država počivala? Štaviše, ideologija bratstva-jedinstva u vrednosnom smislu se danas može posmatrati i kao preteča identitetskoj politici i politici sećanja koja je proklamovana u EU. Sistem zajedničkih komemoracija zasnovan na isticanju pozitivnih primera međuetničke saradnje i stalnom pronalaženju zajedničkog imenitelja u vrednosnom i sadržajnom smislu je ono na čemu u vrednosnom smislu može da bude okupljena jedna zajednica naroda. Poslednju odsudnu odbranu tog sistema vrednosti, a na neki način i čitavog humanističkog nasleđa levice u Srbiji pružili su Dragiša Pavlović i nešto opreznije Ivan Stambolić na Osmoj sednici, septembra 1987. Njihovim uklanjanjem sa političke pozornice u Srbiji je nestalo autentičnih predstavnika ideja levice i nema ih do danas.

U domenu institucionalnog i ustavnog preuređenja SFRJ, Miloševićev recentralizam najpre postaje ofanzivan u odnosu prema pokrajinama. U leto i jesen 1988. na dnevnom redu tzv. antibirokratske revolucije, koju je Ivan Stambolić sa finom ironijom nazivao „birokratskom kontrarevolucijom“ bila je Vojvodina. U vreme puča, savezni forumi i institucije države i partije nisu pokazali ni najmanju meru solidarnosti prema vojvođanskom rukovodstvu koje je bilo izloženo uličnom nasilju u danima tzv. jogurt revolucije. Ne samo što nije bilo intervencije iz Predsedništva SFRJ, iz CK SKJ, ili sa strane saveznog SUP-a, kao što je to bio slučaj, recimo, u vreme demonstracija na Kosovu, već su iz svih ovih institucija požurivali vojvođansko rukovodstvo da podnese ostavke. Boško Krunić u svojim memoarima ovo odsustvo kuraži i koncepcije u saveznim institucijama i kod drugih republičkih rukovodstava upoređuje sa ponašanjem zapadnih demokratija u sklapanju Minhenskog sporazuma 1938. Krunićeva logika je sugestivna: kao što Minhenski sporazum i žrtvovanje Čehoslovačke nije umilostivilo Hitlera, tako ni jugoslovenski ili „Mali Minhen“ i puštanje vojvođanskog rukovodstva niz vodu nije označilo kraj Miloševićevih aspiracija.

Tek u kosovskoj krizi, tokom 1989. Miloševićevi jednostrani akti i represija nailaze na protivljenje rukovodstva Slovenije i Hrvatske. Slovenačko protivljenje Miloševiću bilo je od početka usmereno na zaštitu ljudskih prava Albanaca na Kosovu i institucionalnih mehanizama jugoslovenskog federalnog-konfederalnog uređenja koje je bilo propisano Ustavom iz 1974. Principijelni stav slovenačkog rukovodstva zadobio je i široku podršku intelektualnih krugova i političkih organizacija u nastajanju u ovoj republici, što je manifestovano skupom podrške albanskim rudarima u Trepči u Cankarjevom domu u Ljubljani 27. februara 1989. Milan Kučan je na ovom skupu izjavio da se „Jugoslavija brani u Trepči“ i to je svakako u ustavno-pravnom smislu bilo tačno. Usvajanje amandmana na Ustav Srbije u martu 1989. koji su bili protivni saveznom ustavu i to u uslovima kada su kosovski delegati ove promene izglasali u uslovima vanrednog stanja i vojske i policije na ulicama, bilo je prvo narušavanje konstitucionalnog sistema SFRJ. Ne treba podsećati da je upravo srpskom narodu vitalni interes bilo očuvanje, a ne razaranje te države i njenog konstitucionalnog okvira.

Otvoreni konceptualni sukob srpskog i slovenačkog rukovodstva traje tokom čitave 1989, a u decembru dostiže kulminaciju nakon zabrane nameravanog protestnog zbora kosovskih Srba i Crnogoraca u Ljubljani. Skup, koji je mitingaški entuzijazam AB revolucije trebalo da prenese na teren najrazvijenije jugoslovenske republike su zabranile slovenačke vlasti, a Miloševićev odgovor je bio zavođenje ekonomskog embarga na slovenačku robu. Ovo je bilo u kontradikciji sa kontinuiranim Miloševićevim recentralističkim zalaganjima za ukidanje međurepubličkih ekonomskih barijera. Milošević, koji je godinama unazad na gotovo svim partijskim forumima insistirao na značaju jedinstvenog jugoslovenskog tržišta, ostao je na kraju zapamćen po nametanju ekonomskog embarga Republici Sloveniji u decembru 1989. Zapravo, ako sledimo hronologiju Miloševićevih javnih nastupa, temu jedinstvenog jugoslovenskog tržišta poslednji put ćemo naći u njegovom izlaganju na Konferenciji SK Srbije u novembru 1988; embargo Sloveniji je proglašen samo godinu dana kasnije, u decembru 1989. Tom brzinom su Miloševićeve „principijelne“ koncepcije preinačavane u njihovu potpunu suprotnost. Potvrdni odgovor na pitanje da li se očuvanju zajedničke države doprinosilo uvođenjem ekonomskih sankcija njenoj najrazvijenijoj republici spada u repertoar teatra apsurda u kojem naše društvo i dalje živi.

Reputaciji principijelnog recentraliste, dakle nekoga ko želi jaku saveznu državu, ne ide u prilog kontinuirano protivljenje odlukama i merama savezne vlade – SIV-a na čelu sa Antom Markovićem. I tu se vide suštinske razlike između koncepcija Miloševića i prethodnih recentralista. Kad je Draža Marković na pomenutoj sednici CK SKJ 1984. tražio veće ingerencije za savezne organe vlasti, to je bilo u vreme vlade Milke Planinc i sadržavalo je principijelno zalaganje za određeni profil institucija, bez obzira čija kadrovska kombinacija je u tom trenutku na vlasti. Da je Milošević bio principijelni recentralist, morao bi da podrži autoritet saveznih organa vlasti, bez obzira na njen personalni sastav. Takve principijelnosti, međutim, kod njega nije bilo. Verovatno najizrazitiji primer Miloševićevog urušavanja institucija zajedničke države predstavlja upad u monetarni sistem SFRJ i primarnu emisiju Narodne banke Jugoslavije u decembru 1990 – januaru 1991. Tom prilikom je Republika Srbija nelegalno „pozajmila“ dinarski iznos u protivvrednosti od 1,4 milijarde tadašnjih dolara za potrebe budžetskih isplata. Recentralista Pavlovićevog ili Stambolićevog kova, sigurno ne bi u ustavu Republike Srbije, koji je donet u vreme postojanja savezne države 28. septembra 1990, uneo odredbu kojom se proklamuje da je ova federalna jedinica „suverena i nezavisna“. Srđa Popović je ukazivao i na član 2. stav 1. pomenutog ustava koji omogućuje zavođenje posebnih taksi i posebnog poreza na promet robe proizvedene u drugim jugoslovenskim republikama. Na ovaj način je embargo prema slovenačkoj robi ne samo legalizovan nego je i utemeljen u najvišem zakonskom aktu. Model embarga i trgovinskog protekcionizma mogao se dalje primenjivati i prema privrednim subjektima iz drugih republika.

Milošević se negde do decembra 1989. može smatrati radikalnim recentralistom, a od uvođenja embarga Sloveniji on deluje kao separatista u odnosu na Jugoslaviju, a kako proizlazi iz dnevničkih zapisa Bore Jovića već od leta 1990. on pristupa i zakulisnim koncepcijama vojno-teritorijalnog rešenja statusa srpskog naroda u BiH i Hrvatskoj. Kada Predsedništvo SFRJ u julu mesecu 1991. donosi odluku o povlačenju JNA iz Slovenije, predstavnik Hrvatske Stipe Mesić bio je jedini član Predsedništva koji je glasao protiv. Mesić je naravno strahovao od premeštanja vojnih efektiva u Hrvatsku tako da do ovog trenutka principijelne privrženosti prema jugoslovenskoj državi više nije bilo ni na jednoj strani. Ratnom scenariju jugoslovenske krize svakako je doprinosila i nacionalistička retorika Franje Tuđmana koji od pobede HDZ-a na višestranačkim izborima u Hrvatskoj postaje dostojni partner Miloševićevom režimu u razaranju zajedničke države. Ipak, u čitavom periodu od aprila 1987. do leta 1990. Miloševićev režim ima gotovo isključivu odgovornost za razaranje sistema institucija i međuetničkog uvažavanja na kojima je počivala jugoslovenska državna zajednica.

Ako govorimo o srpskim koncepcijama u odnosu na očuvanje Jugoslavije tokom 80-ih godina, trebalo bi svakako konsultovati i stavove koji su bili prevlađujući u srpskoj intelektualnoj čaršiji. Dijagram preklapanja ideoloških i političkih stavova 1) Miloševićevog režima, 2) grupe oko Memoranduma, 3) Zorana Đinđića u predstranačkom periodu 1986-1990. i 4) srpskih recentralista (do Osme sednice) ukazuje na najveću meru preklapanja, tj. konsenzusa upravo po pitanju protivljenja konsenzusu (v. Dijagram 1). Druga tačka opšte saglasnosti odnosila se na protivljenje etatizmu osamostaljenih republičkih nomenklatura. Konsenzus i saglasje po ovim pitanjima u Srbiji su bili apsolutni: svi relevantni ideološki i politički pravci u srpskom društvu stajali su na poziciji problematizovanja temeljnih konstitucionalnih osnova na kojima je počivala jugoslovenska zajednica. Najveći broj preklapanja političkih stavova nalazi se između Memoranduma SANU i režima Slobodana Miloševića i to upravo u onim aspektima koji se prepoznaju kao ratni program sa kojim je srpsko rukovodstvo otvorilo jugoslovensku krizu.

Dijagram 1: Podudarnost političkih i ideoloških stavova u odnosu na SFRJ u SR Srbiji, 1986-1990.
Ključ:

A KRITIKA INSTITUCIJA SFRJ

(A1 Kritika unutrašnjih protivrečnosti SFRJ uređenja,

A2 kritika vaninstitucionalnog načina donošenja odluka u SFRJ),

B PITANJA ETNOSA I TERITORIJE

(B1 Načelna kritika dominacije etničko-teritorijalnog principa SFRJ federalizma,

B2 Partikularna kritika teritorijalnog rešenja za srpski narod u SFRJ,

B3 Načelna kritika statusa i zahtev za zaštitu kolektivnih prava svih manjina,

B4 Partikularna kritika statusa i zahtev za kolektivna prava srpskog naroda,

B5 Kritika statusa i zahtev za ostvarenje nacionalnih prava srpskog naroda,

B6 Kritika statusa i zahtev za političkim objedinjavanjem srpskog naroda u SFRJ)

C PITANJA O ODNOSIMA NA RELACIJI SR SRBIJA-AUTONOMNE POKRAJINE

(C1 Kritika statusa i zahtev za obnavljanje „okrnjene“ državnosti SR Srbije,

C2 Ukazivanje na nelogičnost i neodrživost političkog i pravnog statusa tzv. Uže Srbije,

C3 Kritika i zahtev za ukidanje statusa pokrajina kao subjekta Federacije),

D FUNKCIONISANJE FEDERACIJE

(D1 Načelna kritika „etatizma“ na republičkom i pokrajinskom nivou,

D2 Etatizam na republičkom i pokrajinskom nivou kao smetnja razvoju samoupravljanja,

D3 Insistiranja na jačanju integrativnih i koordinirajućih funkcija Federacije,

D4 Kritika konsenzusa i usaglašavanja na nivou Federacije)

E SRPSKOG PITANJE U HRVATSKOJ

(E1 kritika statusa i zahtev za ostvarivanje kolektivnih kulturnih prava Srba u Hrvatskoj,

E2 Poziv na političko i teritorijalno rešavanje položaja Srba u Hrvatskoj)

F ANTISRPSKI KARAKTER JUGOSLAVIJE

(F1 Principijelno ukazivanje na problem ekonomskog zaostajanja Srbije,

F2 Ukazivanje na „antisrpsku koaliciju“ i navodnu ekonomsku diskriminaciju Srbije u SFRJ,

F3 Ukazivanje na „antisrpsku koaliciju“ i navodnu političku diskriminaciju Srbije u SFRJ,

F4 „Genocid“ nad Srbima na Kosovu)

Protivljenje principu konsenzusa je tako ukorenjeno u srpskim intelektualnim krugovima da čak i potpuno legitimna i na ustavu zasnovana rešenja koja preporučuje Memorandum SANU skrivaju zapravo prečicu do preglasavanja na saveznom nivou. To je bio slučaj povodom insistiranja na uvođenju Veća udruženog rada u sistem predstavničkih tela u okviru Savezne skupštine. Ova ustanova bila je predviđena Ustavom iz 1974, ali nije nikada bila sazvana. S obzirom da bi delegate u ovo veće Savezne skupštine birale radne organizacije, a ne republičke i pokrajinske centrale, verovatno su autori Memoranduma u ovoj instituciji videli način zaobilaženja ograničenja dogovorne ekonomije i konsenzusa kao načina donošenja odluka.

Izgleda da je kooptiranje dodatnih veća i domova od strane Savezne skupšine bilo izgledna strategija u pokušajima da se pronađe rešenje za opstanak jugoslovenske zajednice. Tako je i Zoran Đinđić u čuvenom „Pledoajeu za petu Jugoslaviju“ koji je objavljen u januaru 1990. predlagao dodavanje još jednog doma Saveznoj skupštini. Njegova trodomna skupština trebalo je da se sastoji od: 1) Veća građana, koje bi zastupalo individualna prava i interese građana, 2) Veća republika, koje bi zastupalo konstitutivna prava i interese subjekata federacije (iz kojih Đinđić isključuje autonomne pokrajine) i 3) Veća naroda, koje bi zastupalo kolektivna prava i interese etničkih grupa, većinskih i manjinskih. Uvođenje ovog trećeg predstavničkog doma trebalo je da nadilaženjem republičkih i pokrajinskih domena teritorijalne nadležnosti uvede efikasan sistem zaštite jezičkih, prosvetnih i kulturnih prava i posebnosti etničkih grupa u Jugoslaviji. Manjine bi na taj način bile sjedinjene sa maticama (npr. srpska i hrvatska) ili ujedinjene u izražavanju svojih interesa na čitavoj teritoriji zemlje (npr. albanska). Zaštita kolektivnih prava etničkih zajednica i manjina više ne bi bila dovedena u pitanje zbog političke nezrelosti etatizovanih republičkih i pokrajinskih unitarizama. Jugoslovenska zajednica je tako u jednom beznadežnom vremenu i na samom izmaku svog postojanja, u formi pledoajea dobila jedan od poslednjih programa svog državnog preustrojstva koji je došao iz Srbije.

Đinđić je svega nekoliko meseci kasnije, kao stranački funkcioner DS-a zastupao i legitimisao partikularne pozicije srpskog nacionalnog interesa u SFRJ. Razlozi političkog pragmatizma uslovljavali su nedvosmisleno etničko usmerenje Demokratske stranke koja je smatrala da Jugoslaviju treba sačuvati, ali ne kao vrednost po sebi već kao državu u okviru koje se ostvaruje jedinstvo srpskog naroda. U autorskom tekstu iz avgusta 1990. Đinđić oštro kritikuje govor Slobodana Miloševića od 10. maja 1990. u Pančevu. Tada je, naime, Milošević poručivao svojim imaginarnim protivnicima izvan Srbije da njihova „divljanja država Srbija neće… dopustiti na svojoj teritoriji od Horgoša do Dragaša“. Đinđić taj Miloševićev stav smatra kapitulantskim, naime „stvaranje srpske nacionalne države ‘od Horgoša do Dragaša’ predstavlja napuštanje, a ne afirmisanje nacionalnog interesa srpskog naroda. Ovo napuštanje obrazlaže se teško razumljivim stavom da 2/3 srpskog naroda ne mogu da svoje ponašanje i svoju sudbinu vezuju za 1/3 koja se nalazi izvan postojećih republičkih granica“. Iz redova SPO-a dolazile su još radikalnije kritike pomenutog govora u Pančevu i onoga što je predstavljano kao ograničeni srbijanski okvir srpske politike. Čitav koncept politike i retorika SPO-a tokom 1990. i 1991. tako su destruktivni i iracionalni da u poređenju sa njima čak i javni nastupi predstavnika Miloševićevog režima deluju umereno. Dubravka Stojanović je još 1996. godine zaključila da u predvečerje raspada SFRJ Miloševićev ratni program nije imao relevantnu političku alternativu u Srbiji. Kada su u pitanju programska opredeljenja SPO-a i DS-a u ovom periodu to svakako stoji.

Jedan kolega istoričar, referišući na politički fenomen „hrvatske šutnje“ tokom 70-ih i 80-ih godina, sa setom je prokomentarisao: „Kamo sreće da je bilo i srpske šutnje u tom istom periodu“. Poražavajuće je da se u ovako zatrovanoj atmosferi regionalnih odnosa na post-jugoslovenskom prostoru jedna takva „šutnja“ i dalje čini kao prihvatljivija forma diskursa od onog u kojem se danas ostvaruje regionalna „saradnja“. U kategorijama današnjeg srbijanskog populizma koji apsolutnom kontrolom medija i informacija stalno i iznova pomera granice pervertovanja stvarnosti, iluzornim se čini svaki pokušaj intervencije u domenu već konsolidovanog kolektivno nesvesnog nacionalnog narativa o raspadu SFRJ. Trezveno i racionalno sabiranje činjenica napušteno je još na Osmoj sednici, a srpsko društvo ima sve manje resursa i mogućnosti da se barem u domenu identitetskih pitanja presabere i resetuje na vrednosti i standarde u okviru kojih je javna reč izgovarana u javnom prostoru pre te sednice.

AKTUELNOSTI

STRANA 2/5 ::: 1 | 2 | 3 | 4 | 5