|
Cetinjski događaji od 4-5. septembra imaće na unutrašnjoj
crnogorskoj političkoj sceni, a vjerovatno i u crnogorskom društvu,
razne i dalekosežne posljedice.
Svi domaći uključeni akteri: sadašnja vlast, sadašnja opozicija
(bivša vlast), Srpska crkva, politički lideri na jednoj i drugoj
strani, kao i crkveni velikodostojnici, tek treba, kada i ako se
stišaju strasti, da se presaberu ko je u ovome kriznom i kritičnom
političkom i društvenom događaju što i koliko dobio, a što izgubio.
I da, u zavisnosti od tih procjena, vjerovatno odrede svoje buduće
strategije.
Postoji, međutim, jedan ,,spoljni“ faktor i akter o kojemu je ovdje
neophodno nešto reći. Nasilna inauguracija mitropolita Srpske
pravoslavne crkve u Cetinjskom manastiru još jednom je, nakon nekih
ranijih regionalnih događaja i indikatora, pokazala da na Zapadnom
Balkanu neće biti političke stabilnosti, a možda ni trajnog mira,
dok god se na vlasti u Beogradu nalazi režim Aleksandra Vučića.
Da ovaj zaključak ne bi bio tek jedna politička tvrdnja, potrebno je
razmotriti o kakvom se režimu radi i zašto njegovo produženo
trajanje izaziva i u budućnosti će izazivati još veće probleme za
region u kome živimo.
,,NARODNA DRŽAVA I NARODNA PARTIJA“
Aleksandar Vučić nastavak je jednog vladavinskog obrasca koji je, sa
izvjesnim kratkotrajnim prekidima, dominantan u srpskoj istoriji, u
posljednjih skoro vijek i po. Ovaj obrazac je još kao mladi
doktorant u Njemačkoj opisao Zoran Đinđić rekavši da je jedan od
stubova srpskog konzervativizma ideja i praksa ,,narodne države sa
narodnom partijom kao vezivnim tkivom“. Na umu je svakako imao
dugotrajnu vladavinu Nikole Pašića i njegovih radikala, Titovu i
Komunističke partije u Jugoslaviji (i Srbiji), i, razumije se,
Slobodana Miloševića i SPS, čiji će režim upravo on smijeniti 2000.
godine.
Smatrao je svojom misijom da ovaj obrazac promijeni i Srbiju učini
modernijom i demokratskom državom. Čak i poslije njegove tragične
smrti, reforme koje je pokrenuo činile su da, uprkos turbulentnoj
političkoj sceni, poredak u Srbiji do 2012. godine funkcioniše u
okviru kakvih-takvih barem minimalnih demokratskih standarda.
VRAĆANJE ISTORIJSKOG SATA
Od kada su, na izborima 2012. godine stranke bivšeg režima ponovo
preuzele vlast, a Aleksandar Vučić, najprije de facto, a ubrzo i de
jure, postao novi lider zemlje, istorijski sat je ponovo vraćen
unazad, na ,,prirodno stanje“ u srpskoj politici, ono koje je Đinđić
htio da promijeni - ,,narodnu državu sa narodnom partijom kao
vezivnim tkivom“.
Od tada, a nota bene od izbora 2014. godine u Srbiji je pod Vučićem
(ponovo) uspostavljen poredak koji, kako ga god nazivali, sasvim
sigurno nije demokratski.
Po svim bitnim karakteristikama, radi se zapravo o
neomiloševićevskom režimu, prilagođenom za funkcionisanje u 21.
vijeku.
Dušan Pavlović, profesor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, u
svom upečatljivom članku o političkoj ekonomiji Vučićeve vladavine,
naziva ovaj režim sistemom ,,ekstraktivnih institucija“, tj.
poretkom u kome je sve podređeno ustremljivanju na javne finansije i
izvlačenju novca iz velikih državnih poslova kako bi se njime držale
pod kontrolom najvažnije institucije koje garantuju dugotrajnu
vladavinu - izbori, mediji i pravosudni sistem.[1]
Ovakvi režimi u kojima višepartijska utakmica postoji, ali polje na
kome se ona igra, kao i uslovi pod kojima se igra odvija, nijesu
ravnopravni, već prilagođeni samo jednom igraču, tipični su za
savremene nedemokratske vladavine.
U političkoj nauci oni se najčešće nazivaju ,,kompetitivnim
autoritarizmom“ (Levitsky-Way)[2] ili ,,izbornim autoritarizmom“
(Schedler)[3].
,,HARDVERSKI“ I ,,SOFTVERSKI“ DIKTATORI
Ovaj tip režima, uspostavljen već jednom, 1990-ih pod Miloševićem,
sredstvima i načinima jednog klasičnog, mogli bismo reći ,,hardwer“
diktatora, vraćen je, oživljen, adaptiran i učvršćen dolaskom na
vlast Aleksandra Vučića. Mnoge tehnike vladavine tipične za
Miloševićevo doba koristi i Vučić, koji iz toga doba dolazi i u
kojem je bio ministar informisanja, ali ih kao autokrata digitalne
ere, upotrebljava mnogo više na ,,softverski“ način.
U svoju autoritarnu fazu, koja traje do danas, Vučić je ušao u
periodu parlamentarnih izbora 2014. godine i od tada, najvažniju
instituciju demokratskog društva - slobodne i fer izbore, pretvorio
u puko sredstvo legitimacije svoje autoritarne vladavine.
Dieter Nohlen, jedan od najpoznatijih istraživača i autora o
izborima u svijetu, još davno je utvrdio da je, pored navedene
legitimirajuće uloge, funkcija izbora u autoritarnim režimima da:
izvrše političko smirivanje prema unutra; doprinesu sticanju ugleda
prema spolja; barem djelimično integrišu opoziciju u sistem i da
izvrše prilagođavanje unutar struktura vlasti i time doprinesu
stabilizovanju poretka.[4]
Svi ovi elementi zastupljeni su u Vučićevom režimu i izborima koji
se odvijaju u znaku agresivnosti aktivista njegove Srpske napredne
stranke prema biračima. Sredstva poput zastrašivanja, korupcije,
manipulacije glasačkim listićima i zaglušujuće buke ogromnog broja
njemu poslušnih medija, postala su standardna i pogoršavala se iz
izbora u izbore.
O tome kako Vučić shvata izbore i za što mu oni služe vjerovatno
najbolje svjedoči činjenica da se, slijedeći primjer svog
autokratskog prethodnika Slobodana Miloševića i u putinovskom stilu,
još od izbora 2012. uključujući tu i predsjedničke izbore 2017,
nikada, ni u jednoj televizijskoj debati, nije susreo i ukrstio
argumente sa bilo kojim predstavnikom opozicije ili
protivkandidatom.[5]
U izborni proces on se spušta isključivo sa olimpijskih visina
apsolutne vlasti i pred kamerama vodi višesatne monologe u medijima
koje sam kontroliše. Ovako nešto nezamislivo je u demokratskom
društvu i uvijek je siguran indikator da nešto nije u redu sa
poretkom u kome se to dešava.
Degradacija institucija koje bi trebalo da su stubovi demokratskog
društva pod Vučićem je došla do stepena da centralna ustanova
demokratije - parlament (Narodna skupština Republike Srbije) ima
upoređenja samo sa ruskom Dumom u Moskvi i bjeloruskim parlamentom u
Minsku, jer u njima, kao i u Beogradu, sjede jedino poslanici
vladajućih stranaka ili njihovi sateliti i istomišljenici.
Osim u ove tri zemlje, slična situacija se ne može naći više nigdje
u Evropi. Jednaku degradaciju doživjela je i Vlada Srbije, po Ustavu
središte izvršne vlasti, tj. ono tijelo koje bi trebalo da vodi
spoljnu i unutrašnju politiku zemlje. Međutim, kao i u Miloševićevo
vrijeme, na djelu je ustavna hipokrizija, jer Vlada Srbije, ko god
da je njen premijer ili premijerka, uglavnom je samo izvršni organ
predsjednika Republike i slijedi njegove upute, iako sam šef države
po Ustavu ima relativno slaba ovlašćenja.
PANSRPSKI PROJEKAT
Autoritarni režimi, iako per definicionem skloni nasilju i
potencijalno opasni po svoje okruženje ili čak i šire, ne moraju
nužno da vode agresivnu spoljnu politiku. Josip Broz Tito sa svojim
nesvrstavanjem, Huan Peron u Argentini, Franko nakon Drugog
svjetskog rata, vladari UAE danas, samo su neki od primjera za ovu
konstataciju.
Režim Aleksandra Vučića ide, međutim, Miloševićevim stopama. Sa
istim ciljem, kao i njegov prethodnik 1990-ih, da ,,reši srpsko
nacionalno pitanje“, Vučić je usvojio revizionistički i agresivni
pristup u svome regionalnom okruženju. I ovdje je, u odnosu na
Miloševića, izvršena adaptacija prema vremenu i okolnostima. Nema
ratova i otvorene sile, nego se koristi već pomenuti ,,softverski“
pristup.
Kako primjećuje Januš Bugajski, radi se o zamaskiranom pansrpskom
projektu koji se sprovodi sa strpljenjem i fleksibilnošću,
manipulisanjem ranjivosti država i društava u susjedstvu, a bez
direktnog napada na njihov formalni suverenitet.[6]
Najvažniji akteri koje Vučić koristi za ovaj puzajući pohod na
region su Srpska pravoslavna crkva (SPC), lojalne elite u susjednim
zemljama (Dodik u BiH, Demokratski front u Crnoj Gori) i medijska
mašinerija u samoj Srbiji. Relativno nevidljivi akteri poput
obavještajnih službi, a možda i djelovi podzemlja i kriminala prosto
se podrazumijevaju u ovakvoj subverzivnoj djelatnosti.
NASRTAJ NA CRNU GORU
Kako to izgleda u praksi pokazuje nasrtaj na Crnu Goru u produženom
trajanju (skoro dvije godine) u kojemu su režimski mediji, portali,
botovi i druga sredstva digitalne ere jedno od glavnih oružja.
Kao i na Vučićeve oponente u samoj Srbiji, na susjednu se državu, u
kampanjama koje traju koliko je potrebno, po komandi obrušavaju
javni i privatni mediji, brutalnom propagandom, lažnim vijestima,
izmišljenim događajima, nevjerovatnim teorijama zavjere i uvijek
najtežim mogućim rječnikom.
U ovoj (zlo)upotrebi medija za režimske ciljeve i potrebe Vučić je
sasvim sigurno prevazišao Miloševića, iako su mnogi (naivno)
vjerovali da je to što je 1990-ih činjeno sa medijima teško
ponovljivo.
Jeftino i prizemno novinarstvo i mediji spremni da postanu nečiji
politički megafoni, postoje i u demokratijama, ali je njihova
apsolutna dominacija i spremnost da koncentrisano djeluju na
vladalački mig, poput današnje situacije u Srbiji, potpuno
nezamisliva i neprihvatljiva u demokratskom društvu. Ovo je, takođe,
jedan od sigurnih indikatora o kakvom tipu režima se ovdje radi.
Pored permanentnog održavanja političke nestabilnosti u BiH i
odugovlačenja svakog rješenja u odnosima sa Kosovom, nasilnim
ustoličenjem srpskog mitropolita na Cetinju Vučić je pokazao da je
spreman i na rizičnije akcije.
Poslije ,,uspjeha“ u crnogorskoj prijestonici, djelovao je
samozadovoljno, pobjednički, uvjeren u svoju moć i, poput Sadama
Huseina ili Moamera Gadafija, svog oponenta, predsjednika druge
države oslovljavao sa nipodaštavajućim ,,Ti“, što je manir
diktatora, a ne demokratskih političara.
Pri tome je opet djelovao kao replika svoga prethodnika.
Milošević je, dok je vodio ratove u bivšoj Jugoslaviji, stalno
naglašavao da Srbija nije u ratu, već da se samo brani od raznih
protivnika, stvarnih ili izmišljenih, jer njihova propagandna
proizvodnja nikada nije predstavljala problem. Sličnu, ali još
groteskniju inverziju, lansirao je Vučić, tvrdeći da će ,,odbraniti
Srbiju od 30-godišnje agresije Crne Gore“ na nju!
Politika je puna apsurda, mnogi od njih dešavaju se i u
demokratijama, ali nema tako neiscrpnog izvora svakojakih, za
,,vjerovali ili ne“ čuda, kao što su autoritarni režimi i njihovi
predvodnici.
EU I BALKAN
Kao što je to slučaj u unutrašnjoj politici, Srbija, zemlja kandidat
za Evropsku uniju, pod Vučićevim režimom ne mari mnogo za principe i
vrijednosti EU ni u spoljnoj politici, niti se smatra obaveznom da
je, poput drugih zemalja-kandidata, usaglašava sa Briselom. Umjesto
toga, ona se naoružava iz Moskve i rutinski podržava rusku okupaciju
Krima, kao i kinesko kršenje ljudskih prava u Hong Kongu i
Xinjiangu.
Edvard Džozef, predavač na Univerzitetu ,,Džon Hopkins“ u Vašingtonu
i poznavalac Balkana, ovu situaciju naziva ,,šaradom“ i naglašava da
je na Zapadnom Balkanu uspostavljen“… opasni ekvilibrijum u kojemu
su zemlje koje su prihvatile zapadni poredak stavljene pod mnogo
jači nadzor u pitanjima korupcije i etno-nacionalizma, nego akter
koji otvoreno obnavlja i ažurira Miloševićevu ,,Veliku Srbiju“ i u
isto vrijeme promoviše autoritarni model u savezništvu sa Moskvom i
Pekingom“.[7]
Imajući u vidu da se u Beogradu na vlasti nalazi jedan već
konsolidovani autoritarni režim koji je u Srbiji suzbio početne
demokratske reforme i stvorio institucije po mjeri autokratske
vlasti i koji se, nakon ove unutrašnje konsolidacije, okrenuo
agresivnoj i revizionističkoj spoljnoj politici u regionu Zapadnog
Balkana, pri čemu je Crna Gora jedna od glavnih meta takve politike,
otvaraju se barem neka, rekli bismo, suštinska pitanja.
Prvo, što je i kakva je uloga, odnosno politika EU u svemu ovome?
Jedna od glavnih karakteristika EU je da je to, osim ekonomske,
zajednica političkih vrijednosti - liberalne demokratije i vladavine
prava. U ime odbrane svoje suštine EU je ne jednom pokazala
spremnost i odlučnost da zbog ugrožavanja ovih vrijednosti podvrgne
sankcijama svoje sopstvene članice - 1990-ih Austriju pod vlašću
Hajderovih ultradesnih nacionalista, a danas Mađarsku i Poljsku zbog
antievropskih iliberalnih politika Orbana i Kačinskog.
Ako je znala da ovako postupi prema svojim članicama, postavlja se
pitanje kakav je odnos EU prema zemlji-kandidatu u kojoj je,
suprotno svim vrijednostima EU, učvršćen jedan autoritarni režim
koji vodi agresivnu i revizionističku politiku prema susjedima u
regionu i pri tome igra ulogu saveznika sa geopolitičkim oponentima
Zapada.
Do kada će EU, suprotno svojim vrijednostima, prihvatati zemlju sa
ovakvim režimom kao legitimnog kandidata za članstvo u svom klubu i
sa njom otvarati i zatvarati poglavlja o proširenju, a bez
povlačenja bilo kakve ,,crvene linije“ o tome šta zemlja-kandidat za
članstvo smije, a šta ne smije da radi, barem ne bez posljedica. Da
li je možda dosadašnji pristup EU i jedan od uzroka što je u
zemlji-kandidatu za članstvo jedan ovakav režim neometano
uspostavljen i što smatra da je došlo vrijeme da se ono što
Milošević nije postigao svojim ratovima, ostvari ,,drugim
sredstvima“?
Možda je, takođe, došlo vrijeme da se u Briselu o ovome razmisli.
POTREBA PREISPITIVANJA POLITIKE ,,NEMIJEŠANJA“
Drugo i analogno pitanje odnosi se na NATO, vojno-politički savez
koji počiva na principu ,,svi za jednog, jedan za sve“ i
zemlje-članice ovaj princip shvataju ozbiljno.
Na Zapadnom Balkanu trenutno postoji situacija u kojoj je jedna od
zemalja-saveznica već više od godinu i po dana, dakle, u produženom
trajanju, izložena manje-više otvorenom pritisku i nasrtaju (doduše,
za sada hibridnim sredstvima, bez otvorenog nasilja) od jedne
ne-članice NATO koja je, pri tome, saveznik svojim autoritarnim
uzorima u Moskvi i Pekingu.
Da li je i koliko još dugo, ovakva situacija, koja pored ostalog
otvara vrata još većem uticaju geopolitičkih rivala Alijanse,
prihvatljiva za članice NATO, a da ne zaslužuje nikakvu, makar ni
diplomatsku reakciju? Da li je, slično kao u slučaju EU, politika
,,nemiješanja“ možda jedan od uzroka što je ovakva situacija uopšte
stvorena? Možda je došlo vrijeme da se u sjedištu Alijanse o ovome
izvuku neki zaključci.
Ova pitanja nijesu retorička. Ona se tiču stabilnosti i demokratije
na Zapadnom Balkanu i njegovog strateškog izbora između Zapada i
Istoka. Niti EU, niti NATO ne mogu očekivati da se bitka za ovaj
strateški izbor, za integrisanje svoga, evropskog dvorišta u
zajednički zapadni sistem, može dobiti bez njihovog aktivnog
angažmana, bez toga da su spremni da brane svoje vrijednosti onda
kada su one ugrožene.
[1] Dušan Pavlović, The political economy behind the gradual demise
of democratic institutions in Serbia, in: Southeast European and
Black Sea Studies (2019).
[2] Steven Levitsky and Lucan Way, Competitive Authoritarianism.
Hybrid regimes after the Cold War (2019).
[3] Andreas Schedler, Electoral Authoritarianism. The dynamics of
unfree competition (2016).
[4] Dieter Nohlen, Izborno pravo i stranački sustav (1992).
[5] Više o ovome vidi u: Dušan Pavlović, Ibidem (2019).
[6] Vidi: Janusz Bugajski, Balkan na još jednoj istorijskoj
raskrsnici, govor na otvaranju Cetinjskih filoloških dana, Portal
CdM, 2. 9. 2021.
[7] Edward Joseph, A Way Out of the Balkan Morass: Restoring US
Leverage in the Serbia-Kosovo Dialogue, Wilson Center, May 14, 2021. |
