|
Iako u ovom trenutku odnosi Srbije i Kosova privlače najveću pažnju
naše javnosti, izvesno je da su srpsko-hrvatski odnosi centralno
pitanje celog ex-YU prostora, pa i šire. To je razlog što tom
pitanju treba stalno posvećivati pažnju i istraživati one dubinske
uzroke koji određuju i njegovu prirodu i aktuelne manifestacije.
Ako se zadržimo samo na pogledima Srbije na srpsko-hrvatske odnose,
jer za ocenu pogleda Hrvatske kompetentna je druga strana, onda se
bez rezerve može konstatovati da te poglede, i u globalu i u
detaljima, presudno određuje srpski nacionalizam kao dominantna
duhovna i politička snaga u Srbiji. Hegemonija srpskog nacionalizma
nije proizvod modernog vremena već traje praktično od početka 19.
veka. Govoreći poslanicima skupštine srpskog entiteta u Bosni i
Hercegovini Dobrica Ćosić, za koga je Ivan Stambolić rekao da je
„opasno otrovan čovek“[1],
na sledeći način je sintetizovao suštinu srpskog nacionalizma: „Dva
veka mi imamo isti cilj, a to je borba za oslobođenje i ujedinjenje
srpskog naroda“. Intenzitet hegemonije srpskog nacionalizma varirao
je u zavisnosti od raznih okolnosti, ali je ta hegemonija,
izuzimajući intermeco sa socijalističkom Jugoslavijom, uvek bila
neupitna i totalna. Opisujući stanje u Srbiji u doba vladavine
Aleksandra Obrenovića, Slobodan Jovanović piše: „Jedina tradicija
koja postoji, čvrsta i stamena, jer negovana vekovima, to je
nacionalizam. On je taj koji daje nadahnuća za velike podvige i
vladaocima i strankama i narodnoj masi“[2].
Povremeno je srpski nacionalizam ulazio u svoju ekstremnu fazu kada
je poprimao oblik opštenarodnog oduševljenja i pregrejanih emocija
koje su se zatim pretvarale u militantno raspoloženje i agresiju
prema drugima. To se, na primer, dogodilo upravo u doba vladavine
Aleksandra Karađorđevića kada je parola „Ujedinjenje ili smrt“ bila
ne samo naziv jedne zavereničke terorističke organizacije, već i
izraz dominantnog stanja duha u srpskom društvu, što je sve logično
vodilo tzv. Majskom prevratu i ubistvu kralja Aleksandra i Drage
Mašin, a zatim i Sarajevskom atentatu. Druga takva eksplozija
nacionalizma bila je 1928. godine kada je u skupštini radikal Puniša
Račić pobio hrvatske poslanike, što je definitivno i nepovratno
zatrovalo srpsko-hrvatske odnose.[3]
Usledilo je zatim doktrinarno definisanje srpskog nacionalizma kroz
knjigu Stevana Moljevića „Homogena Srbija“ koja je postala politički
program Ravnogorskog četničkog pokreta kao vojnog krila srpskog
nacionalizma.
Nakon nekoliko decenija potajnog delovanja, najviše kroz Srpsku
pravoslavnu crkvu, srpski nacionalizam krajem 60-ih godina ponovo
izlazi na javnu scenu i upušta se u otvoreni sukob sa tada
vladajućom doktrinom o bratstvu i jedinstvu i o ravnopravnosti svih
naroda i narodnosti u Jugoslaviji. Taj prodor izvršio je Dobrica
Ćosić maja 1968. godine na sednici Centralnog komiteta Saveza
komunista Srbije kada je zatražio da „kritički razmotrimo vladajuću
ideološku koncepciju Saveza komunista Jugoslavije u nacionalnoj
politici“. Njegov istup bio je veliko ohrabrenje i podstrek za sve
srpske nacionaliste da počnu sa javnim iskazivanjem svojih stavova,
pa je u tom smislu korišćen svaki povod i svako pitanje, od jezičkih
i sportskih do političkih. Tako je pripreman teren da, u javnoj
diskusiji o ustavnim amandmanima 1971. godine, ponovo dođe do
erupcije srpskog nacionalizma sa poznatim tezama o zaokruživanju
srpskog etničkog prostora, o preispitivanju avnojevskih granica među
republikama i o stvaranju Velike Srbije u granicama približno onim
koje je zamislio Stevan Moljević. Najizričitiji u tom smislu bio je
profesor Mihailo Đurić, u diskusiji o amandmanima na Pravnom
fakultetu u Beogradu 1971. godine, kada je rekao da Jugoslaviju
„nije ni trebalo stvarati“ te da je za srpski narod osnovno pitanje
„njegovog političkog, njegovog državnopravnog ujedinjavanja“.
Iako je profesor Đurić zbog ovog istupanja, čija je žaoka očigledno
bila usmerena prema Hrvatskoj, osuđen na zatvorsku kaznu, srpski
nacionalizam nije ustuknuo već je nastavio svoju ofanzivu koju je
krunisao Memorandumom SANU 1986. godine u kojem je jedna od
centralnih teza bila da, osim u doba NDH, „Srbi u Hrvatskoj nikada u
prošlosti nisu bili toliko ugroženi koliko su danas“. Bila je
dovoljna samo godina dana od pojave Memoranduma da srpski
nacionalizam ostvari hegemoniju u srpskom nacionalnom korpusu i da
započne sa pripremama za pobunu Srba u Hrvatskoj i za dresiranje
javnog mnjenja da je rat sa Hrvatima neizbežan.
Dakle, suština svega onoga što se događalo u periodu 1986-1991 i
suština raspada Jugoslavije jeste fanatična želja srpskog
nacionalizma da krene u rat sa Hrvatima, za koji se verovalo da će
se trijumfalno završiti u par meseci. Ta želja je vidljiva iz mnogih
postupaka i izjava vodećih srpskih nacionalista i političara, a
jedna od njenih manifestacija bila je i akcija da se Slovenija što
pre „otera“ iz Jugoslavije, odnosno da se slovenačkoj težnji za
izlaskom iz Jugoslavije ne prave nikakve smetnje.To je bio smisao
čestih susreta vodećih srpskih i slovenačkih intelektualaca, odnosno
nacionalista, u režiji Dobrice Ćosića, da bi zatim taj stav postao i
opredeljenje države Srbije. Dvojica vodećih srpskih političara
(Milošević i Jović) složili su se još marta 1990. godine da
„Jugoslavija može bez Slovenije. Biće nam lakše. Lakše ćemo bez njih
sa Hrvatima“.[4]
Konačno, podudarnost želja srpskog i slovenačkog nacionalizma
formalizovana je u razgovorima Milošević-Kučan 24. januara 1991.
godine u Beogradu kada je Srbija priznala Sloveniji pravo na izlazak
iz Jugoslavije („Srbija uvažava interes Slovenije...na vlastiti
put“) a Slovenija je priznala srpskom narodu pravo na stvaranje
Velike Srbije („Slovenija uvažava interes srpskog naroda da živi u
jednoj državi“).
Paralelno sa ovim srpsko-slovenačkim dogovaranjem jačala je i
kampanja antihrvatskog raspoloženja i kreiranja uverenja da je rat
sa Hrvatima neizbežan, kako radi stvaranja Velike Srbije tako i radi
„osvete“ Hrvatima za ustaška zlodela nad Srbima. Dobrica Ćosić, čije
su reči postale aksiom u srpskom društvu i za koga je Jugoslavija
bila „grobnica srpskog naroda“, pozivao je Srbe da se spreme za rat
jer Jugoslaviju nije moguće srušiti mirnim putem i bez prolivanja
krvi. Rat koji predstoji biće pre svega rat sa Hrvatima i u tom ratu
će se „na ustaška i hrvatska zločinstva“ odgovoriti „srpskom osvetom
i zločinima“[5]. A
Vuk Drašković, na jednom mitingu Srba u Sarajevu januara 1991.
godine kaže da se „Srbi mole Bogu da, ako bude rata, to bude rat sa
Hrvatima“, što su prisutni pozdravili oduševljenim aplauzom.
Da se velika većina Srba, naročito Srba iz Hrvatske, molila da bude
rata sa Hrvatima i da je odbijala svaku pomisao o tome da se sa
njima nađe mirno i dogovorno rešenje za sporna pitanja – o tome
postoje brojna svedočanstva. Poznat je slučaj generala Gojka
Nikoliša, partizanskog lekara, španskog borca i jednog od
najviđenijih srpskih intelektualaca, koji je na skupu Srba u Centru
Sava u Beogradu 29.6.1990 upozorio da se ne ide u rat te da bi rat
za granice bio sulud i vodio samoubistvu Srbije, nakon čega je
izviždan i uz povike „Sramota!“ i „Napolje!“ isteran iz sale[6].
Slično iskustvo imao je i general Konrad Kolšek kada je u razgovoru
sa predstavnicima opštinskih vlasti u Lici govorio o potrebi razuma
i prevazilaženju nastale situacije, na šta mu je jedan od prisutnih
rekao: „Generale, nema razgovora sa Hrvatima, sa njima možemo
razgovarati samo preko nišana“[7].
Ono što je evidentno kod srpskog nacionalizma jeste da njegovu bit i
jezgro čini mržnja prema Hrvatima i prema Hrvatskoj. Bez uočavanja
te elementarne činjenice nije moguće razumeti trajnost i čvrstinu
njegove hegemonije u srpskom društvu, hegemonije koja poprima
karakter religijske dogme, naročito u klerikalnoj varijanti. Koreni
te mržnje datiraju u prvim danima stvaranja Jugoslavije kada su
Hrvati istupili sa ambicijom da budu jednaki i ravnopravni sa
Srbima, što je za srpski nacionalizam bila uvreda najteže vrste koja
se mogla oprati samo hrvatskom krvlju, kako je to učinio Puniša
Račić. Međutim, problem sa mržnjom je u tome što je ona nezajažljiva
i traži da stalno bude hranjena kako bi jačala. Nova prilika za to
ukazala se sa ustaškim zločinima u Jasenovcu, koje srpski
nacionalizam tretira uglavnom kao genocid nad Srbima iako je to bio
genocid i nad Romima, Jevrejima, pa i nad Hrvatima.[8]
U skladu sa potrebama mržnje i homogeniziranja i motivisanja javnog
mnjenja za rat sa Hrvatima broj srpskih žrtava enormno je uvećavan
kako bi i osveta nad Hrvatima bila srazmerna tom broju. Na taj način
bile su izvršene psihološke priprema za rat, a kada je u tom ratu
srpski nacionalizam doživeo vojnički poraz, posebno u završnoj
akciji
Oluja, on je i taj poraz pretvorio u
novi izvor mržnje prema Hrvatima tvrdeći da je ta akcija bila
genocid nad Srbima. Tako se, suprotno normalnom toku događaja kada
po završetku rata splašnjavaju emocije, dogodilo da mržnja srpskog
nacionalizma jača, što se može videti na mnogim primerima. Jedan od
njih je i knjiga akademika Vasilija Krestića
Znameniti Srbi o Hrvatima u kojoj se autor zalaže da ocene
poznatog šoviniste Jovana Dučića o Hrvatima kao „destruktivcima,
grandomanima i kleptomanima“ treba da postanu „deo naše narodne
mudrosti“[9].
Kada je reč o odnosu Aleksandra Vučića prema Hrvatskoj i Hrvatima,
taj odnos se ne može posmatrati odvojeno od opšte društvene klime u
srpskom nacionalnom korpusu koju kreira srpski nacionalizam. Šta
više, Vučić se politički formirao u ekstremnom krilu tog
nacionalizma, u Šešeljevoj Srpskoj radikalnoj stranci, tako da
njegovo nacionalističko uverenje nije upitno. Naravno, Šešelj nije
bio ideolog i kreator ideja srpskog nacionalizma već samo
beskrupulozni propagator koji je pažljivo slušao i čitao osnovne
misli ideologa srpskog nacionalizma, često nedovoljno jasnih za
obične građane, a zatim je to prevodio na rečnik ulice i na retoriku
neprijateljstva i mržnje koja je svima bila jasna i koja je
omogućila da Šešeljeva stranka, takoreći preko noći, postane druga
po veličini politička partija u Srbiji. U ovoj retorici, koja je
1990/91 bila u celini usmerena prema Hrvatima i predstojećem ratu sa
njima, termin Hrvati nije postojao već samo termin ustaše. I to,
naravno, nije bio Šešeljev izum već operacionalizacija doskočice
jednog od promotera srpskog nacionalizma Brane Crnčevića („ja
ustadoh i svi ustaše“) po kojoj je svaki Hrvat ustaša. Sve je to
imalo i svoje praktične konsekvence od kojih je jedna bila i ta da
su paravojne formacije Srpske radikalne stranke, takozvani
„šešeljevci“, bili naročito poznati po svojoj surovosti tokom rata u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, a većina onih koji su u Hagu
osuđeni za ratne zločine bili su intimno sledbenici Šešelja, iako su
možda pripadali drugim političkim formacijama.
U profilisanju političkog ekstremizma Srpske radikalne stranke i
njenog odijuma prema Hrvatima značajnu ulogu imao je i Aleksandar
Vučić. On je pokazivao tako duboku privrženost politici stranke da
je često prednjačio u agresivnim akcijama i u kreiranju borbenog
duha članstva i simpatizera stranke. Njemu kao da je bila poverena
briga o tome da odijum prema Hrvatima nikada ne splasne, a u
izvršenju tog zadatka on je često prevazilazio i samog Šešelja. Tako
on na televiziji Studio B 27.05.2003. godine, u razgovoru sa
voditeljkom Tanjom Vidojević, dva puta povišenim tonom izgovara „Ja
mrzim Hrvate“. Ta izjava, inače unikum u modernom političkom životu,
nije bila trenutni emocionalni ispad i nije bila data po zadatku,
već je predstavljala izraz njegovih intimnih osećanja i uverenja i
njegove urođene agresivnosti. O toj agresivnosti govori i događaj iz
2007. godine kada je on, u odsustvu Šešelja, predvodio radikalsku
masu u lepljenju tabli „Bulevar Ratka Mladića“ na Novom Beogradu i
kada je „hrabro“ pozivao policiju da dođe da ga uhapsi, znajući da
je policija već prošla kroz brainwashing
srpskog nacionalizma i da sa simpatijama gleda na njegovu akciju.
Ništa se u pogledima Vučića na Hrvatsku i Hrvate nije promenilo
protekom vremena i dolaskom na vlast Srpske napredne stranke, što se
može videti iz njegovih današnjih brojnih izjava i postupaka. Tako
je on tokom 2022. godine javno kritikovao one građane i funkcionere
koji odlaze na letovanje na „hrvatsko more“ i hvalio se time da on
tamo nikada ne bi išao. Zatim je umišljajno isprovocirao Hrvatsku da
mu zabrani „privatnu“ posetu Jasenovcu sa ciljem da od toga napravi
priču o sopstvenim plemenitim namerana i o nehumanosti Hrvata. A
kada je Evropska unija donela neku odluku o ograničenju uvoza
energenata iz Rusije, što je pogodilo i Srbiju, on je za to optužio
Hrvatsku rekavši da ona „samo radi ono što je radila od 1941“, čime
je jasno stavio do znanja da Hrvatsku i dalje smatra ustaškom
državom koja ubija Srbe. Ako se tome dodaju i oštre izjave koje on
daje preko svojih saradnika (Vulina, Dačića, Brnabićke), može se
zaključiti da je Vučić na politikoj sceni najdosledniji i najbolji
interpretator stavova srpskog nacionalizma o Hrvatskoj i Hrvatima.
Imajući u vidu neupitnost hegemonije srpskog nacionalizma u srpskom
društvu i činjenicu da je nacionalizam i danas „jedina tradicija
koja postoji, čvrsta i stamena“, kako bi to rekao Slobodan
Jovanović, izvesno je da sa te strane, u doglednom vremenu, neće
biti nikakvih promena u odnosima sa Hrvatskom. Ukoliko, pod
pritiskom Evropske unije, i dođe do nekih pozitivnih pomaka, oni će
obavezno biti upotrebljeni za jačanje animoziteta prema Hrvatskoj i
Hrvatima u srpskoj javnosti. Na prvi pogled to izgleda paradoksalno,
ali to je sasvim u skladu sa percepcijom srpskog nacionalizma o
srpsko-hrvatskim odnosima. Naime, jedna od glavnih teza srpskog
nacionalizma jeste da su Srbi „dobri momci“ koji su uvek iskreno
pristupali Hrvatima, a ovi su ih, kao „loši momci“, uvek varali i
činili im zlo. Kako kaže Vasilije Krestić Srbi su uvek bili spremni
da „radi mira u kući, radi sloge, bratstva i jedinstva i
zajedništva, čine ustupke Hrvatima, da im gledaju kroz prste sve
njihove nestašluke, mangupluke i bezobrazluke“. Toga više ne sme
biti i „Srbi moraju biti svesni opasnosti koja im preti od jednog
malog, perfidnog, ostrvljenog, agresivnog, preambicioznog i
grandomanskog naroda, koji nikada do sada nije birao sredstva u
ostvarivanju svojih ciljeva“.[10]
Ove Krestićeve reči, kao uvaženog člana Srpske akademije nauka i
umetnosti, predstavljaju kanon kojeg se treba držati u preduzimanju
konkretnih akcija prema Hrvatskoj, o čemu svedoči i nedavna poseta
MIP Dačića. Ona je u srpskim medijima tumačena kao gest dobre volje
Srbije i kao „pružena ruka“ radi popravljanja međusobnih odnosa, a
ako do toga ne dođe krivica će biti na Hrvatskoj. Na taj način
potvrdiće se teza o Srbima koji stalno čine ustupke Hrvatima a ovi
nastavljaju sa svojim bezobrazlucima, kao i teza da se sa Hrvatima
može razgovarati „samo preko nišana“. Uostalom, sama činjenica da je
za poboljšanje odnosa sa Hrvatskom izabran Dačić, poznat po
otvorenoj mržnji prema Hrvatima i po izjavi da Srbija i ne treba da
uđe u Evropsku uniju kada se u njoj nalaze i takve države kao
Hrvatska, dovoljno govori o tome da je ta poseta bila običan
propagandni potez i da se unapred računalo sa time da ona neće
doneti ništa konkretno, osim zaključka da Hrvati ponovo nisu
prihvatili „pruženu ruku“.
Imajući u vidu sve rečeno, može se konstatovati da mi za jednu od
strana ne bi bilo korisno gajiti iluzije o tome da je moguće
promeniti percepciju srpskog nacionalizma o Hrvatskoj kao
neprijateljskoj državi i Hrvatima kao neprijateljskom narodu. Na toj
percepciji srpski nacionalizam zasniva svoju hegemoniju u srpskom
društvu i svako njeno ublažavanje vodilo bi slabljenju te
hegemonije. Srpski nacionalizam je toga potpuno svestan i on, šta
više, ide na jačanje te percepcije i na njeno ugrađivanje u
vaspitanje i obrazovanje mladih kako bi oni bili garant hegemonije
nacionalizma u budućem vremenu. On zato jača svoje propagandno
delovanje i nepomirljivu retoriku u svim sferama društva, od sporta
i kulture do politike, neprestano unosi negatine sadržaje u
kolektivno sećanje kada su u pitanju srpsko-hrvatski odnosi, kao što
je slučaj sa filmovima Dara iz Jasenovca
i Oluja, neguje predstavu o Srbima kao
nevinoj žrtvi, i u celini čini sve kako bi Hrvatska bila trajno
doživljavana kao najveći neprijatelj i kao glavna prepreka
ostvarenju pravednog cilja svesrpskog ujedinjenja. Naravno, to će
biti i okvir u kome će se kretati međudržavni odnosi Srbije i
Hrvatske i nikakva diplomatska veština ili nova personalna rešenja
tu činjenicu neće moći da promene.
1. Stambolić Ivan –
Ćuruviji Slavku, Žrtve, Beograd 2006, str.160.
2. Jovanović
Slobodan, Vlada Aleksandra Obrenovića; citirano prema: Latinka
Perović, Iskustvo sa drugim narodima, u: Jugoslavija u istorijskoj
perspektivi, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd
2017, str.204.
3. „Atentat na
Radića i suradnike imao je šokantan efekat na stanje u Hrvatskoj...
Na duži rok, ostao je duboka trauma u hrvatskom društvu i u
hrvatsko-srpskim odnosima uopće“. V. Goldstein Ivo, Suprotstavljanje
centralizmu, u: Jugoslavija u istorijskoj perspektivi, op.cit.
str.123.
4. Jović Borisav,
Poslednji dani SFRJ, Beograd 1996, str.125.
5. Citirano prema:
Latinka Perović, uvodna studija za knjigu: Marko Nikezić, Srpska
krhka vertikala, Beograd 2003, str.21,23.
6. Bliže o tome u:
Ilija Radaković, Besmislena YU ratovanja 1991-1995, Beograd 1996.
7. Konrad Kolšek,
Prvi pucnji u SFRJ, Beograd 2005, str.34.
8. Prema podacima
iz 2016. godine koje navodi Ivo Goldstein, u Jasenovcu je stradalo
47627 Srba, 16173 Roma, 13116 Jevreja, 4255 Hrvata i oko 2000
pripadnika ostalih nacionalnosti. V. Slavko Goldstein, Jasenovac –
tragika, mitomanija, istina, Zaprešić 2016.
9. Vasilije
Krestić, Znameniti Srbi o Hrvatima, Novi Sad 1999, str.215.
10. Vasilije
Krestić, op.cit., str.157. |
