|
Sonja Biserko je predsjednica Helsinškog odbora za ljudska prava u
Srbiji, ali je i osoba koja je već dugo vremena na antiratnoj sceni,
te je svjedokinja od samog početka kada je sve krenulo da se raspada
u paramparčad do danas kada se stare politike ponovo recikliraju.
Razgovor smo započeli od svježih informacija. Naime, predsjednik
Srbije Aleksandar Vučić, predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik
i patrijarh Srpske pravoslavne crkve Porfirije sastali su se prije
nekoliko dana. Ne zna se šta su sve tačno pričali, ali su svakako za
medije saopćili da će Dan sećanja na pobijene tokom Oluje održati u
Prijedoru.
* * *
Na pitanje kako komentariše tu izjavu, ukoliko se uzme u obzir šta
se sve u Prijedoru desilo tokom rata u Bosni i Hercegovini, naša
sagovornica kaže da je „Srbija odgovornost za izgubljene ratove
devedesetih transferisala na susjede i spoljne sile – koje su
spriječile ostvarenje njenog sna o ujedinjenju“.
„Narativ srpskih nacionalista o ratu u Bosni, kako u Srbiji tako i u
Republici Srpskoj, svodi se na to da je Bosna neodrživa i da je njen
raspad neminovan, da su Muslimani srušili Jugoslaviju – teza koja se
sve više koristi u Beogradu, da je Bosna regresivna, da je Republika
Srpska stvorena kako bi se spriječio genocid, da nema odgovornosti
čelnika bosanskih Srba za izbijanje rata 1992, te da je rat u Bosni
bio oslobodilački rat Srba. Posebno se ističe da spoljni interesi
diktiraju istorijsko nastajanje predstave o srpskoj krivici“, kaže
ona.
Dodaje da „takva racionalizacija prošlosti u fokus je stavila
isključivo srpske žrtve bez ikakve kontekstualizacije i
hronologije“.
„Zato je blasfemično da se u gradu – u čijoj blizini su se nalazili
najveći srpski logori za Bošnjake i Hrvate, ali i jedna od najvećih
masovnih grobnica – Tomašica – planira komemoracija žrtvama Oluje.
Oluja uz Jasenovac u zvaničnom narativu Srbije predstavlja najveći
simbol stradanja Srba. Dakle, radi se o poricanju bilo kakve uloge
Srbije u tim ratovima i posebno njenog destruktivnog imperijalnog
nacionalizma koji je još uvijek na djelu“, rekla je Sonja Biserko za
Slobodnu Bosnu.
Zašto ljudi u Srbiji mahom ne znaju za Prijedor i koncetracione
logore koji su bili otvoreni oko tog mjesta?
Na djelu je sistematko zataškivanje, prećutkivanje ili poricanje.
Sve se svodi isključivo na žrtve Srba - victimhood nacionaliazam.
“Istinu” o ratu iznose ratni zločinci koju su odležali svoje kazne,
a sada su glavni interpretatori. Najveći su problem mlađe generacije
koje su odrasle na matrici poricanja i laži. Najbolji primjer su
dvije mlade studentice iz Sarajeva koje su glorifikovale Ratka
Mladića i promptno dobile ponudu od Aleksandra Vulina da nastave
studije u Beogradu. Istovremeno, fakultet je u Sarajevu izdao
zabranu za njihovo vraćanje na fakultet. Mislim da su reakcije
trebale biti drugačije i da visoki predstavnik treba da pokrene
reformu obrazovanja i kulturnih politika, i da na sve moguće načine
spriječi da “srpski svet” ovlada medijskim i javnim prostorom u
Republici srpskoj. To podrazumjeva i promovisanje objektivnog
narativa o ratovima u Bosni. Neophodna je i depolitizacija tog
narativa jer upravo insistiranje na žrtvama na način na koji se to
radi samo narušava njihov dignititet, i služi za opstruiranje
normalizacije odnosa u Bosni. Potrebno je raditi sa mladima, uciti
ih vrijednostima i istini, koje će povratiti međusobno povjerenje u
Bosni.
Prije dvije godine ste rekli da “retorika protiv muslimana još
uvijek opstaje, u raznim krugovima, akademskim, prije svega. Oni još
uvijek žive na tezi o muslimanima kao remetilačkom faktoru”. Zbog
čega akadameska zajednica nije uspjela da se reformiše i emancipuje,
već je ostala u kandžama nacionalističkih pobuda?
Akademska zajednica je imala jednu od ključnih uloga u definisanju i
promovisanju srpskog nacionalnog programa krajem XX vijeka, a i ima
ga i danas tako što ga drži još uvijek aktuelnim. I kao što vidimo
vrlo je aktivna u realizaciji “srpskog sveta”. Oni su kreatori svih
važnijih dokumenata koji se odnose na mehanizme koji treba da
obezbijede ekonomsku, kuturnu, obrazovnu, informativnu integraciju
svih Srba do trenutka kada će biti moguća i njihova politička
integracija. To su, prije svega, Strategija za odnose sa Srbima u
regionu, Povelja srpskog kulturnog prostora, Kulturna strategija
Srbije 2021-29...
Značajnu ulogu imaju i nacionalni istoričari koji su kroz “politiku
istorije” vratili diskurs u opskurne periode prošlosti, manipulišući
ključnim događajima, kako bi se branili “opravdani” zahtjevi
Beograda za realizacijom “srpskog sveta”. Kultura je, kao i tokom
osamdesetih, glavno polje mobilizacije društva za određene ciljeve.
Oni veoma selektivno biraju datume i događaje na kojima grade novi
identitet i konstruišu narativ, uključujući i onaj koji se odnosi na
ratove devedestih. Tako su, na primjer, ključne godine 1914, 1941,
1995. i 1999, zato komemotacija Oluje ima važan simbolički značaj.
Dobro, ali kako je moguće da Srpska pravoslavna crkva ni u jednom
trenutku nije imala momenat pomirljivosti, pokušaja preobražaja, već
je sve vrijeme pratila liniju uspostavljenog kontinuiteta od
osamdesetih?
Kao i kulturne i intelektualne elite, tako je i SPC imala važnu
ulogu u promovisanju srpskog nacionalnog projekta. Njena ključna
uloga je bila u mobilizaciji srpskog naroda u Jugoslaviji na zrtvama
iz Drugog svjetskog rata, posebno Jasenovcu. To je i dan-danas jedan
od glavnih argumenata za “osvetu” i pravo na “reviziju poraza”. SPC
je podržala rat u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu. Ona nikada nije
priznavala avnojevske granice i u tom smilslu ona djeluje u
kontinuitetu na ujedinjenju srpskih zemalja.
Teološko modeliranje javnog prostora u Srbiji je počelo nakon 2000.
godine, kad pravoslavlje s političkim pretenzijama počinje da
oblikuje javni, društveni prostor, pri čemu se ugrožavaju prava
drugih na sopstveni identitet. Odbacuju se sekularne vrijednosti
građanskog društva – demokratija, civilno društvo, pluralistički
diskurs, sekularna i vjerska tolerancija i individualna ljudska
prava. Shodno tome, mlađe generacije su konzervativne i naglašeno
nacionalne, ali i konfuzne, a ideološki predstavljaju kombinaciju
ljevičara i desničara.
SPC ima ključnu ulogu i u sprovođenju “srpskog sveta” kao jedina
legitimna prekogranična institucija. Ona zapravo ima status
paradržavne organizacije preko koje Beograd utiče na dešavanja u
susjednim zemljama. To je danas posebno vidljivo u Crnoj Gori.
Srbija nikada nije zvanično ratovala tokom devedesetih, česta je
krilatica, već se samo branila gdje je trebalo. Danas se ta država
ponovo naoružava i rečenice koje dolaze sa vrha opet podsećaju na tu
rečenicu iz prošlog vijeka. Postoji li ikakva opasnost od novog
sukoba na Zapadnom Balkanu?
Balkan je svakako “nezavršen posao” ili “unfinished business”. To se
aktuelizovalo ruskom agresijom na Ukrajinu. Od tada brojni
analitičari govore i o mogućnosti otvaranja drugog fronta, prije
svega na Balkanu. S obzirom na infiltriranost Rusije u Srbiju i
Republiku Srpsku, takva nagađanja su realna, posebno u Bosni. Zapad
se promptno vratio na Balkan početkom 2022, odnosno dolaskom
Bidenove administracije i to prije svega zbog bezbjednosnih razloga.
Ruski interes je da demonstrira slabost i neodlučnost zapada i NATO.
Radikalizacija u Bosni, a i na Kosovu nose potencijal sukoba. Do
sada smo imali brojna upozorenja Zapada, ali nema još odlučne
reakcije na Beograd. Jedan njemački parlamentarac je u Budenstagu
izjavio da je Srbija odgovorna za 80 odsto problema na Balkanu.
Činjenica je da Srbija spriječava konsolidaciju susjednih država i
da preko kontrole srpskih zajednica u tim zemljama sprečava njihovu
integraciju u ta društva. Srbija je sebi dodijelila ulogu
regionalnog lidera, pa i vojnog. Već godinama se naoružava sa svih
strana. Često se spinuje narativ o vojnoj opremljenosti Srbije u
odnosu na susjede. Projektujući sebe kao vojnu silu, Beograd održava
tenzije i atmosferu nezavršenog rata.
Nažalost, zemlje zapadnog Balkana su potrošile svoje unutrašnje
potencijale za promjene, i zato je ključno kako će se SAD ophoditi
prema Zapadnom Balkanu u toku naredne godine. EU nije do sada
pokazala spremnost niti sposobnost da mobiliše građane za evropsku
opciju. Naprotiv, njena neodlučnost i neuvjerljivost dovela je do
razočarenja, i zato je podrška za evropske integracije tako mala u
Srbiji.
Kada smo već spomenuli Rusiju, pojedinci govore da bi njoj
odgovaralo da se ovdje otvori novi front. U pogledu toga, građani
Srbije i Republike Srpske ne skrivaju svoje simpatije prema agresiji
na Ukrajinu. Kako Vi vidite to slijepo obožavanje Vladimira Putina i
njegove države?
Rusifikacija Srbije traje od dolaska naprednjaka na vlast. To ne
znači da Srbi nisu imali emocije za Ruse i Rusije, ali nikada u
ovolikoj mjeri. Dakle, to je rezultat politike Aleksandra Vučica. To
se, naravno, odrazilo i na stavove građana u odnosu na rusku
agresiju na Ukrajinu. Osamdeset odsto podržava Rusiju i smatra da je
zapad kriv za taj rat. Režimski mediji, a oni su većinski, dnevno
spinuju narativ o ruskoj nadmoći, te njihovoj neminovnoj pobjedi. I
pored navodno neutralne politike Beograda, očigledno je da Srbija
navija za Rusiju i da nema namjeru, kako izgleda, da joj uvede
sankcije.
Vratimo se malčice na dnevnu politiku. Aleksandar Vučić u svom
okruženju bliskih saradnika ima dvojicu koji su pod sankcijama
Sjedinjenih Američkih Država: Milorada Dodika i Aleksandra Vulina.
Kakvu to poruku američka administracija šalje ovdašnjem
establišmentu?
Po onome šta te sankcije podrazumjevaju, to je ozbiljna opomena i
Beogradu i posebno predsjedniku Vučicu. Međutim, do sada nema
naznaka da će se on njih odreći. Nije samo riječ o tim sankcijama,
vec i o nizu tekstova (kao onaj u New York Timesu), svi oni upućuju
na involviranost predsjednika u brojne afere. Nedavno su održani i
brojni hiringsi o američkoj politici prema Balkanu (Senat, Kongres),
te reakcije brojnih međunarodnih analitičara na podilaženje Srbiji
na račun drugih – sve to ukazuje da je na pomolu zaoštravanje
američke politike prema Balkanu. Bez SAD i nije moguće zatvoriti
balkansko pitanje. Osim što je jedini faktor koji region percipira
kao relevantan, jedino SAD i ima načina da to sprovede. Činjenica
je, međutim, da je njihov međunarodni prestiž u mnogome poljuljan i
da to nosi određena ograničenja na koja Beograd i računa.
Nekada je Slobodan Milošević bio centralni igrač, doduše jako
kratko, kome su se iz Evrope i Amerike obraćali svi i tražili od
njega da donosi ključne odluke. Da li je Aleksandar Vučić danas u
toj ulozi?
Treba priznati da je Aleksandar Vučić spretno iskoristio strateški
vakuum, koji su iza sebe ostavile EU i SAD, kada su se dezangažirale
na Balkanu zbog svojih drugih prioriteta. COVID, a nakon toga i
ruska agresija, otvorili su novo poglavlje u međunarodnim odnosima.
Radi se o novoj paradigmi i novim izazovima na koje nema još pravih
odgovora.
Bez obzira što zemlje nasljednice Jugoslavije nemaju nikakvu
međunarodnu relevantnost, ipak je brutalni raspad te zemlje
eksponirao sve probelme pred kojima danas svijet stoji. Zato je
važno kako će SAD, EU i NATO privesti kraju balkansku agoniju
imajući u vidu sve što je posljednjih trideset godina na Balkanu
primjenjeno. Samo se nadam da neće doći do izmicanja pred srpskim
imperijalnim nacionalizmom.
Jako ste dugo u društveno-političkoj atmosferi, možete li da
povučete paralelu između vremena devedesetih i sadašnjice, budući da
se ono dosta upoređuje i mjeri da li je tada bilo gore ili sada?
Mislim da se, ipak, radi o različitim fazama srpskog imperijalizma,
koji je bio potcijenjen od strane međunarodne zajednice. Milošević
je obavio samo prvu fazu tog programa. Poslije toga slijedi druga i
treća. Druga je bila neka vrsta konsolidacije Srbije nakon poraza,
pokušaj reformi i ubacivanje u evropski voz, što nije uspjelo. Treća
faza dolazi u vreme zapadnog dezangažmana i oživljavanje srpskog
programa, sada “srpskog sveta”, koji dobija podršku Rusije. Upravo
oslanjanjem na Rusiju dolazi do totalnog preokreta u odnosu na
nedavnu prošlost, tumačenje ratova devedesetih, promovisanje teze o
srpskoj nedužnosti i “okruženosti”, totalnom obesmišljavanju rada
haškog tribunala, glorifikacije ratnih zločinaca i njihovo
promovisanje u glavne tumače prošlosti.
Rusija vješto koristi i pothranjuje srpsku frustraciju i podupire
tezu da je Jugoslavija bila srpska zabluda. Isto tako i tezu o
vještački stvorenim nacijama, poput, na primjer, Crnogoraca,
Muslimana, Makedonaca.... Pokreće se pitanje crnogorske državnosti
koja nikada nije ni prihvaćena, a prijem Crne Gore u NATO percipira
se kao odvajanje od Srbije i srpskog identiteta. Istovremeno,
uticajni proruski konzervativni blok proizvodi utisak o
identitetskoj “rusizaciji srpske nacije”, čiji je osnov superiornost
pravoslavne civilizacije, vizantijsko naslijeđe, slavenstvo,
uzajamna istorijska pomoć.
Milorad Belančić, filozof i pisac, ističe da je “problem manje-više
svakog nacionalizma u tome što svoju kvazi-religiju ne želi da
podvrgne sekularnim, građanskim ograničenjima, već bi htio da sve
pojedince, strukture i djelatnosti u društvu asimiluje, da ih prožme
jedinstvenim i zapravo jednoumnim duhom, da ih prinudi na
permanentno zaklinjanje nacionalnom identitetu”.
Tekst je nastao u okviru SMART Balkan projekta čiji je pokrovitelj
ambasada Norveške u BiH. |
